अखेरचा भाग

कटी पतंग चित्रपट  ||  हृदयस्पर्शी चित्रपट 

आजपर्यंत ही गाणी अनेकदा ऐकली-बघितली असतील. गाणी अप्रतिम आहेत एवढच वाटायचं. पण जेंव्हा चित्रपट बघितला तेंव्हा हे विश्व वेगळं आहे, भव्य आहे, डोळे दिपून टाकणारं आहे  याची जाणीव झाली. गीत-संगीताच्या माध्यमातून चित्रपट कसा प्रभावी ठरतो त्याचं हे उत्तम उदाहरण म्हणता येईल. अलीकडच्या काळात “सैराट” चित्रपटात संगीताचा तितक्या प्रभावी पद्धतीने वापर केलेला दिसून येईल. असे गाणे हे फक्त प्रमोशनपुरता किंवा बजेट आहे म्हणून टाकायची बाब नाही. त्या गाण्यांना अर्थ असला पाहिजे. त्या गाण्यातून, ते ज्याच्यावर चित्रित झालं आहे किमान त्याची मनस्थिती तरी व्यक्त व्हावी इतकी अपेक्षा असते. जसं चित्रकला, साहित्य हे व्यक्त व्हायचं माध्यम आहे तसच संगीत हेही व्यक्त होण्याचं तितकच सक्षम माध्यम आहे. एखादा चित्रपट खूप वाईट वाटतो, पण त्यातील गाणी आवडतात. असं असण्याचे कारण हे त्या गाण्यातून व्यक्त होणारे भाव हे थेट भिडतात.

“कटी पतंग” हा चित्रपट विविध गाण्यांच्या माध्यमातून पुढे सरकत जातो. मागे म्हंटलं त्याप्रमाणे, गीत-संगीत-संवाद हेच ह्या चित्रपटाचा आत्मा आहेत. राजेश खन्ना आणि आशा पारेख यांच्यावर हे गाणे चित्रित झालेले आहेत. दोघेही अभिनयसंपन्न असल्याने त्यांनी गाण्याचे भाव आपल्या अभिनयाद्वारे अतिशय ठसठशीतपणे उमटवले आहेत. सलग 19 चित्रपट हिट देणे साधी गोष्ट नाही. राजेश खन्ना हा अतिशय उत्तम अभिनेता होता. पात्राला तो ज्या पद्धतीने उभा करायचा त्याला तोड नाही. चित्रपटात त्याचं वागणं-बोलणं, त्याचा वावर हा खूपच नैसर्गिक असतो. हॅट्स ऑफ काका!

कटी पतंग काय सांगतो?

बरंच काही! म्हणजे सामाजिक विषय तर आहेच, पण त्यात मानवी नात्यांतील गुंतागुंत. वर नमूद केलं त्याप्रमाणे मानवी स्वभावाचे विविध रंग चित्रपटातून बघायला मिळतात. एका स्त्री ला समाजात जगत असताना आधार हा लागतोच असं वाटतं. अन्यथा तिची अवस्था “कटी पतंग” प्रमाणे होते. त्या पतंगाला ‘हासिल’ करण्यासाठी किंवा स्वतःच्या खेळासाठी त्याची मस्करी करणारेही खूप असतात. पण त्याला दिशा दाखवणारा, विश्वासाने हात देणारा एखादाच असतो.

चित्रपटाची कथा ही मानवी जीवनाइतकीच गुंतागुंतीची आहे. कथेच्या माध्यमातून मानवी स्वभावातील विविध रंग, विविध छटा आपल्यासमोर येत राहतात. समाजात राहणार्‍या विविध प्रवृत्तीच दर्शनही येथे घडतं. खासकरून वेगवेगळ्या पुरुषी स्वभाव समोर येतात. सुरूवातीला केवळ एका scene मध्ये असणारे नायिकेचे मामा जे स्वतःच्या मुलीप्रमाणे भाचीला सांभाळतात आणि तिच्याकडून विश्वासघात होताच प्राण सोडतात. एक असतो कैलाश (प्रेम चोप्रा) जो स्त्रियांचं शोषण करणारा, स्त्रियांना उपभोगाची वस्तु समजणारा, पैशांसाठी हपापलेला पुरुष दिसतो. एका प्रसंगात स्त्रीला एकटं बघून लुटणारे लांडगी प्रवृत्तीचे पुरुष दिसतात… तर दुसरीकडे कमल (राजेश खन्ना) सारखा स्त्रियांचा सन्मान करणरा, रक्षण करणारा पुरुष दिसतो. चित्रपटात पुरुष म्हणून कुठलं पात्र सर्वात प्रबळ असेल तर ते आहे नायिकेच्या सासर्‍याचं. सुनेला मुलीसारखं समजणारा, तिच्याकडून फसवणूक झाली तरी एक स्त्री म्हणून तिची बाजू समजून घेणारा, तिची जबाबदारी घेणारा एक बाप असं ते पात्र काही क्षण नायकापेक्षाही जास्त अवकाश व्यापून घेतं.

कटी पतंग ही एक संवेदनशील कलाकृती आहे! एका नदीप्रमाणे आहे. कुठे डबकं म्हणून अडणारी, कुठे झर्‍याप्रमाणे खळखळत कोसळणारी, कुठे धरण म्हणून अडून राहणारी तर कुठे मृत शरीराचे अस्थी घेऊन वाहणारी. एकदा बघावाच असा चित्रपट!

===समाप्त===

अभिषेक बुचके ||  @Late_Night1991  ||  latenightedition.in

भाग ६

Musical Journey   ||  संगीतमय प्रवास

सगळं काही सुरळीत होत आहे असं वाटत असताना, एक वर्तुळ पूर्ण होतय असं वाटत असताना कथेत अजून एक टर्न येतो. कमलच्या प्रेमाला प्रतिसाद देण्याच्या तयारीत असताना, कैलाशच्या रूपाने नवीन संकट उभं राहतं. नव्याने आयुष्य सुरू करायचा विचार मनात येत असतानाच कैलाश पूनमला तिच्या भूतकाळची आठवण करून देत असतो. ती खरी कोण आहे ही सल मनात येताच पूनम पुन्हा त्याच दरीत लोटली जाते. एका बाजूला कमल तिला सगळ्या संकटातून, जुन्या वेदनेतून बाहेर काढायचे सर्व प्रयत्न करत असताना कैलाश मात्र पूनमला पुन्हा-पुन्हा आरसा दाखवून तिच्या वाटेत आडवा येत असतो.

हे जर असच चालू राहिलं तर आयुष्य फरफटत जाईल याची खात्री पूनमला होऊ लागते. तिला पुन्हा पुन्हा कमलने म्हंटलेल्या कटी पतंग ह्या कवितेच्या ओळी आठवत असतात. आपलं आयुष्यही तसच भरकटत-फरफटत जाईल ह्या निराशेच्या गर्तेत ती ओढली जाते. आणि इथेच येतं “कटी पतंग” चं title song! लता मंगेशकर यांच्या आवाजात ह्या गाण्यातील दर्द अजूनच तीव्रतेने भिडतात.

न कोई उमंग है, न कोई तरंग है
मेरी ज़िंदगी है क्या, इक कटी पतंग है

आकाश से गिरी मैं, इक बार कट के ऐसे
दुनिया ने फिर न पूछा, लूटा है मुझको कैसे
न किसी का साथ है, न किसी का संग
मेरी ज़िंदगी है क्या…

लग के गले से अपने, बाबुल के मैं न रोई
डोली उठी यूँ जैसे, अर्थी उठी हो कोई
यही दुख तो आज भी मेरा अंग संग है
मेरी ज़िंदगी है क्या…

सपनों के देवता क्या, तुझको करूँ मैं अर्पण
पतझड़ की मैं हूँ छाया, मैं आँसुओं का दर्पन
यही मेरा रूप है, यही मेरा रँग है
मेरी ज़िंदगी है क्या…

संकटाच्या ह्या फेर्‍यात ती इतक्या वाईट पद्धतीने अडकलेली असते की तिला आयुष्य नको वाटू लागतं. एकटेपणाला ती कंटाळते. तिच्या मनात काय चालू आहे हे ती कोणाला सांगूही शकत नसल्याने तिची ही घुसमट अजूनच वाढत जाते. तिच्याप्रती कमलच्या असलेल्या भावना ह्या तिला समजत असतात. तो आपल्याला मनापासून प्रेम करतोय, मदत करतोय हेही तिला माहीत असतं. पण त्यालातरी काय म्हणून सत्य सांगावं. तिच्या सासू-सासर्‍यांचा तिच्यावर जो विश्वास असतो त्याला तडा जाईल असं काम कैलाशमुळे तिला करावं लागत असतं याचं तिला दुखं होत असतं. ज्यांनी-ज्यांनी तिच्यावर विश्वास टाकला त्यांचा तिच्याकडून विश्वासघात होणं हेच आपल्या नशिबी आहे की काय? जर आपली खरी ओळख कैलाशने उघड केली तर आयुष्य उध्वस्त होईल, केवळ तिचंच नाही तर तिच्यासोबत अनेकांचं! ह्या दुर्दैवाच्या फेर्‍यातुन कसं सुटायचं हेही तिला समजत नसतं. राहून-राहून तिला सुरूवातीला केलेल्या एका चुकीचा खूप पश्चाताप होत असतो (डोली उठी यूँ जैसे, अर्थी उठी हो कोई यही दुख तो आज भी मेरा अंग संग है).

क्रमश: (शेवटचा भाग याच वेबसाइटवर प्रकाशित)

अभिषेक बुचके  ||  @Late_Night1991   ||  latenightedition.in

भाग 5

Musical Journey  ||  चित्रपटाचा संगीतमय प्रवास 

आता नायक-नायिकेत कसलाच अडसर नाही. दोघांनी एकमेकांना मनातून स्वीकारलं आहे. फक्त जगाची बंधने झुगारून त्यांना व्यक्त व्हायचं आहे. नायिका अजूनही बुजलेली आहे अन नायक मात्र आता प्रेमात आकंठ बुडालेला आहे. तो प्रत्येक प्रयत्नांने नायिकेला मनवण्याचा प्रयत्न करत आहे. नायिका, म्हणजे पूनम स्वतःच्या विवंचनेत आहे. कैलाश तिला त्रास देत असतो. एका बाजूला सत्य-असत्याचा खेळ, पूर्वायुष्याच्या छाया, कमलवर व्यज्त न करता येणारं प्रेम, घरच्या जबाबदर्‍या ह्या सगळ्यात नायिका अजूनच त्रासलेली दिसते. पिंजर्‍यात अडकलेल्या पक्षाप्रमाणे ती तडफडत आहे. तिला ह्या सगळ्या अडचंनिंतून मार्ग शोधायचा असतो. कमल हा तिला तो मार्ग वाटत असतो!

अशा परिस्थितीत चित्रपटात अजून एक सुरेख, सुमधूर गाणं समोर येतं. गाण्यांच्या धाग्यातुन चित्रपट पुढे न्यायचा दिग्दर्शकाचा प्रयत्न खरच वाखणण्याजोगा आहे. कारण गाणे विनाकारण पेरली आहेत असं कुठेच नाही. ती परिस्थितीनुसार येतात अन कथेला एक टर्न देऊन जातात.

प्रसंग असा आहे की, पूनम कमल व त्याच्या बहिणीसोबत वगैरे पिकनिकला जाते. तिथे एक रोमॅंटिक गाणं समोर येतं. गाण्याच्या पूर्वी कमल व पूनम यांच्यात संवाद होतो. एकमेकांप्रती असलेलं प्रेम तर दोघांना समजलं आहे, पण बंधने झुगारून त्यात उडी घ्यायला नायिका तयार नाही.

कमल – पूनम, ऐसा लग रहा था जैसे तुम्हारा बीता हुवा जीवन इस झरने की तरह उमंग भरा  हो| आज इस झील की तरह जो उपर से शांत है लेकीन इसके गहराईयो में न जाने कितने अरमान मचल रहे हो| पूनम, दुनिया में झील की गहराईया ही सबकुछ नही होती… और भी बहोत कुछ है, जैसे.. ये फूल… जो मुसकूराहट देते है…

पूनम (तातडीने) – और मुरझा भी जाते है|

कमल – जैसे ये शाम जो मस्ती लुटाती है|

पूनम – और रात के अंधेरे में खो जाती है|

कमल – पूनम अगर तूम चाहो तो इस रात के अंधेरे से निकलकर आकाश के अंधेरे को छू सकती हो…?

पूनम – इसके लिए मजबूत हाथो के सहारो की जरूरत होती है|

कमल – पवित्र प्रेमही जीवन का सबसे बडा सहारा होता है पूनम|

ह्या दरम्यान कमल पतंगाचं वर्णन एका कवितेत करतो.

इंद्रधनुश के रंग है

कल्पना की उडान है

हवाओ में झुमती, बादलो को चुमती, बिजली से चपल, ये सुंदर नर्तकी है ये पतंग!!!

पहिल्या प्रेमभंगानंतर कविता करणं सोडून दिलेला कमल आता कविता करू लागतो. ना कोई तरंग है, ना कोई उमंग है, मेरी जिंदगी भी क्या कटी पतंग है! असं म्हणणारा कमल पतंगाचं सुरेख वर्णन करतो. ह्या दोन कविता त्याच्या आयुष्यात येणारं स्थित्यंतर दाखवण्यास पुरेशा आहेत. मानसाच्या आयुष्यात निराशा आल्यावर तो प्रत्येक गोष्टीचा नकारात्मक दृष्टीने विचार करू लागतो आणि आयुष्यात प्रेम करणारं, विश्वास वाटणारा आपलं माणूस भेटल की आयुष्य सुंदर वाटू लागतं, जीवनाचं हे सूत्र चित्रपटात कवितेच्या माध्यमातून उत्तमरीत्या मांडलं आहे.

थोड्या वेळापूर्वी पूनमला झरना आणि शाम अशी उपमा कमलने दिलेली आहे. त्याच धाग्याशी जोडणारं एक गाणं. किशोरदाचा आवाज, आनंद बक्षी यांचे बोल अन वन अँड ओन्ली आरडी बर्मन यांचं संगीत!

ये शाम मस्तानी, मदाहोश किये जा… मुझे डोर कोई खीचे, तेरी ओर लिये जा!

https://www.youtube.com/watch?v=_sZgHYPERLINK “https://www.youtube.com/watch?v=_sZg4EUB3IM”4HYPERLINK “https://www.youtube.com/watch?v=_sZg4EUB3IM”EUBHYPERLINK “https://www.youtube.com/watch?v=_sZg4EUB3IM”3HYPERLINK “https://www.youtube.com/watch?v=_sZg4EUB3IM”IM

ये शाम मस्तानी, मदहोश किये जाए
मुझे डोर कोई खींचे, तेरी ओर लिए जाए

दूर रहती है तू, मेरे पास आती नहीं
होठों पे तेरे, कभी प्यास आती नहीं
ऐसा लगे, जैसे के तू, हँस के ज़हर कोई पीये जाए
ये शाम मस्तानी…

बात जब मैं करूँ, मुझे रोक देती है क्यों
तेरी मीठी नज़र, मुझे टोक देती है क्यों
तेरी हया, तेरी शरम, तेरी क़सम, मेरे होंठ सीए जाए
ये शाम मस्तानी…

एक रूठी हुई, तक़दीर जैसे कोई
खामोश ऐसे है तू, तस्वीर जैसे कोई
तेरी नज़र, बन के जुबां, लेकिन तेरे पैगाम दिए जाए
ये शाम मस्तानी…

आनंद बक्षी यांची तारीफ करावी तितकी कमी आहे. परिस्थितीनुसार शब्दांची निवड अन मनातील भाव व्यक्त करण्यासाठी ज्या ओळींची निर्मिती करतात त्याला नमन! नायक बेभान होऊन प्रेमाचे रंग उधळतो आहे, पण नायिका मात्र आपल्या भूतकाळात अडकली आहे (ऐसा लगे, जैसे के तू, हँस के ज़हर कोई पीये जाए), जगाच्या बंधनात अडकली आहे. तिलाही नायकाशी प्रेमाच्या गोष्टी करायच्या आहेत हे तिच्या डोळ्यात दिसत आहे (तेरी नज़र, बन के जुबां, लेकिन तेरे पैगाम दिए जाए) पण ती ते व्यक्त करू शकत नाही.

क्रमश: (पुढील भाग याच वेबसाइटवर प्रसिद्ध)

अभिषेक बुचके  ||  @Late_Night1991   ||   latenightedition.in

भाग 3

Musical Journey  ||  चित्रपटाचा संगीतमय प्रवास 

आता कमल आणि पूनमची गाठभेट वाढत आहे. पूनमच्या डोळ्यात दिसणारा एकटेपणा, तिचं अबोल असणं, तिच्या आतमध्ये असलेली एक मुलगी यावर कमल भाळु लागतो. तो तिच्या प्रेमात पडतो. पण मित्राची विधवा पत्नी म्हणून तो तिचा तितकाच आदरही करत असतो. तिच्यासमोर कसं व्यक्त व्हावं याबद्दलही त्याच्यात थोडासा बुजरेपणा असतो. काही प्रसंगातून हे जाणवतंही.

आयुष्यात घडलेल्या दुखद घडामोडी विसरण्यासाठी कमल मदिरेच्या आहारी गेलेला असतो. एका प्रसंगात पूनम कमलला म्हणते, “जीवन की शांती और मन के संतोष के लिए, क्या इंसान को झुठे सहारो की जरूरत पडती है? ___ संसार में हर आदमी दुखी है, अगर शराब दुखो को मिटा सकती तो हर आदमी शराबी बन जाता!”

पूनमचे हे शब्द कमलच्या मनाला भिडतात. येथे तो तिच्यात पुर्णपणे गुंततो. कमलला ती एका पवित्र देवीप्रमाणे वाटू लागते . तिच्या ह्या शब्दामुळे तो दारू सोडून देतो.

पण दुसरीकडे, आपल्या चुकीच्या निर्णयामुळे एका चांगल्या माणसाचं (कमलचं) आयुष्य भरकटत आहे हे शल्य पूनमच्या मनात असतं. त्याला योग्य मार्गावर आणण्यासाठी ती कमलला मदत करत असते. तीही हळूहळू कमलमध्ये गुंतत असते. पण एक विधवा म्हणून ती स्वतःला सावरतही असते.

हा प्रसंग याच्यासाठी महत्वाचा आहे कारण, दोघांचं आयुष्य कटी पतंग सारखं भरकटत असताना दोघांनाही वेगळी दिशा भेटते, एकमेकांचा आधार भेटतो.

दोघांची वरचेवर भेट होत असते. कमल स्वतःला पूनमसमोर व्यक्त करू लागतो. तिचं त्याच्या आयुष्यात येण्याने तो जुनं दुखं विसरू लागतो. तिच्या बेरंग आयुष्यात प्रेमाचे, हास्याचे रंग भरण्यासाठी तो पुरेपूर प्रयत्न करत असतो. तो तिला वाढदिवसाच्या समारंभासाठी आमंत्रित करतो. तिच्या येण्याची तो आतुरतेणे वाट बघत असतो. तीही येते!

इथे आहे चित्रपटातील दुसरं गाणं. राजेश खन्ना आपल्या नेहमीच्या शैलीत, पियानो वाजवत, मान तिरपी करून नायिकेकडे डोळे रोखून हे गाणं म्हणतो. हे गाणं खूपच अद्वितीय पद्धतीने चित्रित केलं आहे. राजेश खन्ना आणि आशा पारेख यांच्या भावना डोळ्यांतून, close shot मधून खूप उत्कटपणे सादर केल्या आहेत. सूरीलं संगीत अन राजेश-आशा यांचा नजरेचा खेळ गाण्याला अजरामर-सदाबहार बनवून टाकतं.

ते गाणं आहे… प्यार दीवाना होता है मस्ताना होता है, हर खुशी से, हर गम से बेगाना होता है…

https://www.youtube.com/watch?v=DYHm7kGxpD8

आरडी बर्मनचं संगीत, आनंद बक्षी यांचे शब्द आणि किशोर कुमारचा मोहक आवाजात हे गाणं समोर येतं…

पहिल्या गाण्यात प्रेम वगैरे नको म्हणणारा, प्रेमापासून दूर पळणारा, जीवनाबद्दल निराशा बाळगणारा कमल ह्या गाण्यातून त्याच्या विपरीत भावनेने व्यक्त होतो. रहने दो, छोडो भी जाने दो यार हम ना करेंगे प्यार असं म्हणणारा कमल आता प्यार दीवाना होता है मस्ताना होता है, हर खुशी से, हर गम से बेगाना होता है… अशा पद्धतीने व्यक्त होत आहे. कारण त्याच्या निराशेच्या जीवनात आता पूनम आलेली आहे. कटी पतंग ला दिशा भेटलेली आहे!

कमलच्या आयुष्यात घडणार्‍या घडामोडी, त्याची मानसिक-भावनिक अवस्था, ते स्थित्यंतर ह्या दोन गाण्यांतून अप्रतिमरीत्या समोर आणलेली आहे.

शमां कहे परवाने से, परे चला जा 
मेरी तरह जल जायेगा, यहाँ नहीं आ
वो नहीं सुनता, उसको जल जाना होता है
हर खुशी से…

ह्या ओळीतून मनातील द्विधा अवस्था व्यक्त होते. प्रेमात त्रास होणार आहे हे माहिती असतांनाही मन पुन्हा-पुन्हा त्याच दिशेने येत आहे… प्रेमात केवळ दुखं नसून हवीहवीशी वाटणारी वेदना, रुखरुख आहे असं मतपरिवर्तन कमलमध्ये झालेलं आहे हे ह्या ओळींतून नमूद होतं.

रहे कोई सौ परदों में, डरे शरम से 
नज़र अजी लाख चुराये, कोई सनम से
आ ही जाता है, जिसपे दिल आना होता है
हर खुशी से…

वरील ओळी कमल पूनमला, तिच्या जीवनातील परिस्थितीला उद्देशून म्हणतो. पूनम आपल्यावर प्रेम करते पण ती बंधनात अडकून आहे असं त्याला वाटत असतं. कदाचित याच बंधनामुळे ती आपल्यापासून, जगापासून दूर राहत आहे अशी त्याची भावना असते. पण याच गाण्यात आशा पारेखच्या चेहर्‍यावरील भाव हे तिची मधु म्हणून असलेली अवस्थाही दाखवून देतात. मधुला कमलसमोर व्यक्त तर व्हायचं असतं पण ना ती पूनम म्हणून व्यक्त होऊ शकते आणि ना मधु म्हणून!

गाण्याच्या दरम्यान दोघे एकमेकांच्या मनातील भावना जाणून घेतात. आता दोघांनाही एकमेकांबबतीत विश्वास वाटू लागतो. एक पाऊल पुढे टाकायला आता कमल सज्ज असतो. गाण्यानंतर दोघामध्ये होणारे संवाद हे प्रेमाची पहिली पायरी ठरते. कमल पहिल्यांदाच पूनमला आपल्या मनातील भावना उघडपणे व्यक्त करतो.

कमल – जीवन की शांती और मन के संतोष के लिए, क्या इंसान को झुठे सहारो की जरूरत पडती है? राकेश की दुकान पे आपने यही कहा था न? ….. तब से मैने शराब का सहारा लेना छोड दिया है|

पूनम (आश्चर्याने अन लाजून) – कोई किसी के केहने से शराब छोड सकता है क्या?

कमल – कोई, किसी और आपमें फर्क है पूनमजी!

इथे त्यांचा संवाद आपवरून तूम वर येतो.

कमल – अपनेपण के लिए किसी को अपना बनाना जरूरी नही| जिससे भी अपनापण मिल जाए, वही अपना!

दुसर्‍या गाण्यासह चित्रपट पुढे जातो. पहिल्या गाण्यात नायकाची मानसिक-भावनिक अवस्था, आयुष्याची पार्श्वभूमी वगैरे वगैरे समोर येते. दुसर्‍या गाण्यासह एक नायक-नायिकेमध्ये निर्माण होणारं प्रेमाचं नातं समोर येतं. यातूनच चित्रपटाची कथा पुढे जाते.

क्रमश: (लेखाचा पुढील भाग याच वेबसाइटवर प्रसारित)

अभिषेक बुचके  ||  @Late_Night1991   ||  latenightedition.in