प्रवास || आत्मभान || विरक्ती || भटकंती || लेख || मराठी कथा ||
सुट्टीचा दिवस असल्याने सकाळी आरामात पेपर वाचत बसलो असताना फोन वाजला. जब्याचा फोन होता.
“आज फिरून येऊ कुठेतरी, तयार हो! मी येतोय!” फोन कट!
पाऊस वगैरे बरा झाला असल्याने दर्‍या–खोर्‍यात, राना-वनात निसर्गसौंदर्यने किमया केली होती. भटकंतीसाठी, फिरण्यासाठी (म्हणजे निसर्गाच्या सानिध्यात वगैरे) चांगलं चैतन्यमयी वातावरण होतं. पण स्वतःच्या तंद्रीत राहणार्‍या आळशी माणसाला याचं काही नसतं. उगाच कवीसारखा उत्साह वगैरे संचारत नाही.
आधीच डोकं भनभनू लागलं होतं. आज सुट्टी आहे म्हणून काल रात्री चित्रपट बघत बराच वेळ जागरण झालं होतं. आज निवांत उठूयात अन टाइमपास करत बसू असा विचार होता. पण जब्या ऐकणार (जमलंच तर ऐकवणारा) नव्हता हे माहीत असल्याने हातातला पेपर आपटून मी लवकर आवरून घेतलं.
तासाभरात जब्या, जीवन अन अमर आले. म्हणजे मोहिमेवर निघण्यासाठी सैन्यच जमा झालं होतं. ते जीवन अन अमर मला नाक्यावर उभे दिहाडी मजूरच वाटतात, जे खांद्यावर फावडे, कुदळ घेऊन तयारच असतात. चल म्हंटलं की कसलाही विचार न करता पाठीमागे चालू लागतात. हे दोघेही तसेच! चल फिरायला म्हंटलं की निघाले तोंड वर करून. कुठे? काय? कसं? असले फालतू प्रश्न त्यांना कधी पडत नाहीत.
गाडी वगैरे काढली. सारथी मीच होतो. नको वाटत असताना निघालो. साधारणपणे 100 किमीवरील एका पर्यटनस्थळावर जायचं होतं. अवकाळी पाऊस पडावा तसे दौरे ठरतात साला. अचानक!!!
गाडी जरा गावाबाहेर आल्यावर मलाही उत्साह वगैरे आला. हिरव्यागार झाडींमध्ये काळेशार घाटवळणी रस्ते बघितल्यावर उत्साह येणार नाही तरच नवल. त्यात पावसाची रिपरिप सुरू झाली होती. गाडीच्या काचेवर फिरणार्‍या वायपरचा लयबद्ध आवाज अन हालचाल भारी वाटत होती. समोरून वेगाने येणारा बस-ट्रकच्या मोठ्या टायरमुळे बाजूला उडणारा चिखल, पाणी यामुळे ती लय बिघडल्यासारखी वाटायची.
अगदी सुखावणारा प्रवास!
प्रवासात कितीही खडतर, दूरचा असला तरी “अध्यात्मिक” गप्पा मारणारे मित्र सोबतीला असतील तर तो प्रवास कंटाळवाणा होतच नाही. हा नियम सगळ्याच प्रकारच्या प्रवासाला लागू होतो.
पंजाबी ते तामिळ गाणे वाजवत प्रवास सुरू होता. अपरिचित भाषेतील गाणे ऐकून त्यावर मजा करणे ही जुनीच खोड. त्यातील एखादा शब्द शोधून त्याचा पार अफजलखान करण्यात वेगळीच मजा!. अशीच मजा-मस्ती वगैरे करत ठरलेल्या ठिकाणी पोचलो. तिथे पर्यटकांची झुंबड होती. तूफान गर्दी! मनातल्या मनात मी जब्याची उधळली. इथे येऊन पण आता माणसेच पहायची तर! Successfully wasted your ‘holy’day मेंदूने मेसेज दिला।
माणूस भटकंतीसाठी गर्दीतून गर्दीकडे जातो अन फोटोंची अन विचारांची गर्दी घेऊन परततो. हेच पर्यटन! (हे वाक्य ट्विट करायला भारी आहे असं वाटतं.)
इतकी गर्दी बघून मूड गेला होता. त्यात अर्ध्या चड्डीवर येणारे पुरुष बघितल्यावर तर उत्साह ढगांआड जाऊन लपयाचा. तसं वातावरण धुंद, मस्त असल्याने नैराश्य लवकरच निघून गेलं.
पाऊस-पाणी होतं, समोर हे-ते होतं. बरेच फिरलो, दमलो, फोटो काढले, खाल्लं (आम्ही पीत नाही) वगैरे अन परत निघालो.
पार्टीचा म्हणजेच परतीचा प्रवास!
दुपार वगैरे उलटून गेली होती. दिवसभरात एकदाही फोन वाजला नाही याचं मोठं कौतुक वाटलं मला. त्यात पोट, मन, नेत्र सुखावले होते. आज सुख लाभलं. चांगलं वाटत होतं. प्रसन्न वाटत होतं. एकट्याला कोंडून घेऊन काही होत नाही, मिसळावं लागतं, सर्वांसारख राहावं लागतं असं सांगतात ते खरं असावं. माणसात राहिलं म्हणजे जरा माणसाळलेपण येतं. बंद दरवाजे-खिडक्या उघडल्यावर घरात प्रकाश पडावा तसं.
टाईमपास करत परतीच्या वाटेवरचा प्रवास सुरू होता. अर्धी वाट संपली होती. गाडी चालवत असताना हिरव्या झाडांच्या गर्दीतून त्या मंदिराचा कळस दिसू लागला. सकाळचं मंदिर परत दिसलं. सकाळी ह्या रस्त्यावरून जात असताना झाडीतून एका मंदिराचा कळस दिसला होता. तेंव्हाच ते मंदिर बघावं वाटत होतं पण उशीर होईल म्हणून त्यावेळेस थांबलो नाही. आता थांबावसं वाटलं.
मंदिर रस्त्यापासून थोडंस आत होतं. आजूबाजूला गर्द झाडी होती. मंदीरापर्यन्त कच्ची सडक जात होती.
आम्ही मंदीरापर्यन्त जाऊन पोचलो. सगळेजण गाडीतून उतरलो.
अगदी छोटंसं मंदिर होतं. काळ्या ढगांतून चंद्र डोकावून पहावा तसं ते मंदिर हिरव्यागार, डेरेदार झाडांच्या कुशीतून डोकावत असल्याचा भास होत होता. त्यात पावसाची भुरभुरी चालूच होती.
केवळ अप्रतिम! विलोभनीय! सुरेख! अवर्णणीय!
जे दृश्य दिसलं ते विहंगम होतं. पावसाच्या भुरभुरीत, हिरव्या झाडांच्या गर्दीत, जुनं, काळ्या दगडांचं बनवलेलं ते मंदिर! अव्वल चित्रकाराने रेखाटलेलं सुंदर चित्र बघावं असं वाटत होतं.
काही क्षण तिथेच अडखळलो. ते दृश्य डोळ्यांत, मनात साठवून घेत होतो. पाऊले सावकाशपणे, अगदी स्वेछेने मंदिराच्या दिशेने पडू लागली. मंदिराच्या आतमध्ये दिवसाही अंधार वाटत होता. एक पांढरा बल्ब कुठेतरी लावला होता ज्याचा मंद प्रकाश पसरला होता. मंदिराच्या एका खांबाला टेकून एक तरुण आपल्या लहानग्या मुलीसोबत खेळत बसला होता. आम्ही येताच तो गडबडीने जागेवरून उठला. मुलीला पलीकडे बसलेल्या एका स्त्रीकडे दिलं अन आमच्याकडे येऊ लागला. कधीकाळी पांढरं असलेलं बनियन अन खाली दाक्षिणात्य पध्दतीने गुंडाळलेली लुंगी. तो तिथला पुजारी असावा. त्याने आम्हाला नम्रपणे नमस्कार केला. इतक्या आदराची खरंच सवय नव्हती. मग आम्हाला गाभाऱ्यापर्यन्त नेलं. अतिशय सुंदर मूर्ती होती. मंदिर जुनं होतं पण मूर्ती नवी वाटत होती. आम्ही त्याबाबत कसलीच विचारणा केली नाही. आमच्यातील इतिहासप्रेमी किंवा संशोधक वगैरे जागा झाला नाही.
त्या शांत गाभाऱ्यात प्रवेश केल्यावर विश्वाच्या एका वेगळ्याच, अज्ञात भागात आल्यासारखं वाटत होतं. अत्यंत गूढ असं काहीतरी. आईच्या पोटात, गर्भाशयात असतो तेथेही असच वाटत असेल का? तेंव्हा जाणिवा नसायच्या, त्या आत्ताही उरल्या नव्हत्या. तिथे फक्त श्वास चालू असतो तसंच अगदी!
ती निश्चल अवस्था भंग पावली. त्या पुजाऱ्याने पुढे येऊन आम्हाला प्रसाद म्हणून खडीसाखर दिली अन अपेक्षेने आमच्याकडे बघू लागला. त्याच्यासमोर पैशांची, म्हणजेच दक्षिणेची थाळी होती. आम्ही पैसे टाकावेत असं अपेक्षित होतं. तसं देवाच्या दानपेटीत कधी काही टाकत नाही, पण आज टाकावं वाटलं.
तो पुजारी माझ्याच वयाचा (म्हणजे तरुणच बरका) असावा. मनात कसंतरीच झालं. आम्ही आलं की तो दहा वीस रुपयांच्या अपेक्षेने त्या दक्षिणेच्या ताटावर येऊन बसला होता. बेक्कार! त्याचा तो गरीब चेहरा अन आत्ताची त्याची कृती बघून मनात कालवाकालव झाली. जगण्याच्या संघर्षात काहीही करावं लागतं. तो शिकला नाही हा त्याचा दोष होता की भिक्षुकी करून पोट भरणे हे त्याचं प्राक्तन??? विचारी मेंदूने त्रास द्यायला सुरुवात केली होती. आपण त्या मानाने खूप सुखी आहोत असं वाटलं! त्याचा विचार डोक्यातून काढून टाकावा असं वाटलं. नाहीतर सगळं पर्यटन वाया गेलं असतं.
मंदिर अप्रतिम आहे. खूप शांत. एकांत अनुभवता येईल असं. कोणी जर विचारलं तर त्याला सांगू नये असं. कारण आता ह्या जागेवर, ह्या एकांतावर, इथल्या गुढतेवर माझा हक्क आहे असा स्वार्थी विचार मनात कायमचा स्थिर झाला. लोकांनी इथे येऊन सगळी माती करू नये असं वाटत होतं. ही मानवजात नकोच कुठे!
त्या परिसरात कसल्याच बाह्य अस्तित्वाची जाणीव होत नव्हती. ते स्वतंत्र विश्व होतं. मंदिराच्या आवारातून इकडून-तिकडे वाहणारं वारं स्तब्ध करून टाकायचा. चेहर्‍यावर होणारे वार्‍याचे ते गारेगार स्पर्श आयुष्यातील सर्व वेदनेवर फुंकर मारल्याप्रमाणे वाटायचे.
हात मोबाईलकडे वळला. फोटो काढुयात असं वाटलं पण मग नकोही वाटलं. इतर मित्र फोटो काढत होते. मी ती स्थिर अवस्था शोषून घेत होतो. मनातील कुठली तार हलल्या गेली माहीत नाही, पण मला अचानक उचमळून आलं. पुन्हा पूर्वीचा विरक्ती विचार (लोक त्याला आजार म्हणतात) डोक्यात आला. अगदी अचानकच!!! थोडीशी भीती वाटली अन मी तिथेच पायर्‍यावर बसलो.
मोठे श्वास घेतल्यावर जरा हलकं वाटलं. स्वतःला परत Restart केलं.
अमर्‍या मोबाईल सोबत स्वतःही खाली-वर होऊन फोटो काढत होता. एखादा बहादुर सेनापती उभ्या उभ्या नुसताच तलवार फिरवतो तसा अमर्‍या चौफेर DSLR उडवत होता.
आपण फोटो का काढतो? आठवण रहावी म्हणून? का स्वतःला आवडतं म्हणून? पण ते फोटो आपल्या नाही तर कॉम्प्युटरच्या किंवा मोबाइलच्या मेमरीतच राहतात. असे 50 Gb चे फोटो आठवणीच्या लेबलखाली जागा अडवून बसलेत. ते ‘आठवणींचे फोल्डर’ आपण नंतर कधी उघडून बघतो का? शक्यतो नाही. कधी त्या आठवणी जाग्या केल्या? नाही. मग कशाला हा अट्टहास? सगळं जवळ ठेवण्याचा, जपून ठेवण्याचा स्वार्थ?
हे फोटो काढून जपून ठेवणं कधी-कधी नको वाटतं. आपण फोटो काढणार; आपल्या अनेक फोटोंच्या गर्दीतील तो एक बनून राहणार; मग ‘केंव्हाही बघता येईल’ असं मनाला सांगून आपण त्या फोटोकडे कधी बघणारही नाही. त्यापेक्षा हे दृश्य एखाद्या चित्राप्रमाणे मनात साठवून ठेवावं. हवय तेंव्हा ते स्मृतीमधून बाहेर काढता यावं. कॅमेरात बंदिस्त केल्यापेक्षा मनात त्याला कायमचं बंदिस्त करण्याचा निर्णय झाला. फोटोत ते स्थिर असतं, पण मनात साठवून ठेवलं तर ते तरल ठरतं. त्याला मनाप्रमाणे रंगवता येतं. आपल्याला हवेत तसे रंग भरता येतात.
कुठे कुठे देवाचे फोटो काढायला बंदी असते. ते मला तेंव्हा पटलं. देवाचे वगैरे फोटो घेऊन करणार काय? फार तर मोबाईलमध्ये ठेऊन रोज दर्शन घेऊ. पण समजा, ती मूर्ती मी मनापासून बघितली अन कायम स्मरणात ठेवली तर? फोटो वगैरे काही नको. कारण एखादी गोष्ट आपण स्मरणात ठेवतो तेंव्हा त्याची आठवण केल्यावर आपल्याला ती प्रतिमा दिसते. आता हे मंदिर अन ती मूर्ती मला कधीही आठवतील. आपण रोज आई वडील भाऊ बहीण यांचे चेहरे बघतो. पण कधी विचार करतो का की त्यांच्या मनात काय चालू आहे. बघण्यात आणि जाणून घेण्यात फरक असतो. देवासमोर डोळे झाकून हात का जोडतो? कारण तो आपल्या आतमध्ये कुठेतरी असतो. त्याला शोधता आलं पाहिजे. ती मूर्ति केवळ आरसा असतो.
बराच वेळ तेथे रमलो अन निघायची वेळ झाली. सगळं चित्र मनामध्ये रेखाटून ठेवलं होतं. परत एकदा दर्शन वगैरे घेतलं आणि निघालो.
मंदिराच्या बाहेर, बदामाच्या झाडाखाली एक आजोबा बसलेले दिसले. त्यांच्याजवळ भगवा झेंडा होता तरीही ते कट्टर हिंदुत्ववादी वगैरे वाटत नव्हते. आपली शबनम उघडून ते बसले होते. त्यांनी आम्हाला लांबूनच राम-राम केला. अमर्‍या (साला दिहाडी मजूर) लागलीच त्यांच्या जवळ गेला.
मला जे नको वाटत होतं तेच झालं.
आम्ही आजोबांजवळ गेलो. आधी काय-कुठले वगैरे बोलणं झालं. मग आजोबांनी आपली कथा (व्यथा) सांगायला सुरुवात केली. त्यांच्याकडे दुरून बघितलं तेंव्हाच लक्षात आलं की यांचं आयुष्य फार काही सुखी असणार नाही. ते नक्कीच आपली करून कहाणी सांगणार. ज्या प्रश्नांवर आपल्याकडे उत्तरे नसतात ते प्रश्न ऐकून घ्यायला आपण काही देवळातील मूर्ति आहोत का? कारण त्या प्रश्नांतून निराशा अन हतबलतेशिवाय काहीच पदरी पडणार नाही हे माहीत असतं. स्वतःचं दुखं किमान सहन तरी करता येतं, पण दुसर्‍यांचं दुखं ऐकल्यावर प्रचंड हतबलता जाणवते.
आजोबा सांगत होते. घरी कोण लक्ष देत नाही. मुलं-सुना ऐकत-बोलत नाहीत. पत्नी वैकुंठवासी झालेल्या. घरात कोंडमारा होऊन मेल्यापेक्षा पंढरीच्या वारीला जाऊ. निघालो सगळं मागे टाकून.
ह्या दोन-चार वाक्यात त्यांचं आयुष्य काय असेल याची जाणीव झाली.
साला ही माणसेच नकोत…. नकोतच ही माणसे… सगळीकडे तीच-तीच दुखे अन विवंचना… मला ही माणसेच नको वाटतात… विनाकारण मेंदूला ताण असतो. जो तो दुखीचं आहे का? अन सुखी असणारे तरी खरे सुखी आहेत की सुखाचे मुखवटे घालून वावरत असतात. इतक्या जर विवंचना असतील तर माणसाच्या प्रगत असण्यालातरी काय अर्थ? का प्रगत असणं, विचार करू शकणे, भावना व्यक्त करू शकणे, संवेदनशील असणे हाच सर्व समस्यांचं मूळ आहे? हे आयुष्य इतकं गुंतागुंतीचं का असावं? साधं-सरळ का जगता येऊ नये. इतके साधू-संत होऊन गेले, त्यांनीही हेच सांगितलं तरीही हे का बदलू नये. आपण प्रगत असू पण तो नागड्याने फिरणारा आदिमानव सुखी होता.
ते मेडिटेशनवाले वगैरे सांगतात की सुखाकडे बघा, सकारात्मक विचार करा, सगळी negativity बाजूला ठेवा. पण हे कसं शक्य आहे? हे म्हणजे सत्य नाकारण्यासारखं नाही का? तुम्ही त्याकडे दुर्लक्ष केल्याने ती दुखे संपणार आहेत का? ती तशीच राहतील, तुम्हीच भूल देऊन जगल्यासारखे राहाल. पाहुणे येणार म्हंटलं की घरातील पसारा पडद्याआड लपवल्याने घरातील पसारा कमी होत नाही. प्रत्येकजण कुठलंतरी ओझं घेऊन जगतोय, सल घेऊन जगतोय, दुखी आहे असं जाणवत राहतं. भेटणार्‍या प्रत्येक माणसांसोबत ही दुखे आपल्या मेंदूला चिकटली जातात. एखाद्या रेडियोअॅक्टिव substance प्रमाणे हा मेंदू त्यांचं सतत उत्सर्जन करत राहतो.
माणूसच नको, हा आत्माही नको, सुख नको, दुखंही नको! हा प्रवासच नको. निश्चलता हवी. एक चिरनिद्रा हवी! अखंड! विश्वाला शांतता हवीय!
तो बुद्ध सुखी होता. सर्वस्व त्यागून मोक्षाच्या मार्गावर लागला होता. ह्या सगळ्या वेदनेच्या अन दुखच्या पसार्‍यातून त्याने स्वतःची सुटका करून घेतली होती. मलाही हे जग, ही माणसे नको वाटतात. जर माझ्यावर बुद्धासारखी जगाला त्यागायची वेळ आली तर मग मी ह्या जागेची निवड करेन. हाच माझा बोधिवृक्ष असेल. हे वर्तुळ मोडून बाहेरच्या अगाथ, अथांग विश्वात संचार करावा वाटतो. खर्‍या जाणिवा तेथे कोठेतरी दडलेल्या असतील. मानवी जीवन म्हणजे निव्वळ त्या जाणिवांचा खोटा आभास असावा. ती जागा ईश्वराने नक्कीच निर्माण केली असेल जिथे स्थिरता आहे, अखंडता आहे, शांतता आहे, मुक्ती आहे आणि एकांत आहे!
सगळं मागे सोडून जातोय असं वाटत होतं. सकाळच्या गप्पा-हास्यकल्लोळ, पर्यटन, प्रवास, मंदिर, आजोबा… सगळं! अस्तित्वाने ते जरी मागे राहिलं असलं तरी कोणत्याना कोणत्या अवस्थेत ते सोबत येणार होता. कोणाचीतरी Intensity नक्कीच जास्त असणार होती. सकाळी कुठलीही गाणी लावून मजा-मस्ती करणारे आम्ही आता जुनी हिन्दी गाणी लावून शांतपणे जात होतो. कदाचित सर्वांचं शरीर आणि मन थकलेलं होतं. मुसळधार पाऊस सुरू होता. आता वायपरच्या लयबद्ध चालीला साथ द्यायला गाडीच्या टपावर पडणारे पावसाचे टपोरे थेंबही होते. एखाद्या डब्यातून जुना पदार्थ काढावा अन त्याऐवेजी नवा ठेवावा तसं झालं होतं. जुन्या आकांक्षा शोषून घेतल्या होत्या अन नव्या जाणिवा भरल्या होत्या. सगळे शांत होते. एक प्रवास संपत होता… एक मार्गस्थ वाटेवर होता!
भरती येताना प्रचंड उधाण असतं. उत्साह असतो. ते खळखळणं असतं. किनार्‍याला टक्कर देण्याच्या, जमिनीला गिळंकृत करण्याचा आक्रमकपणा असतो. पण ओहोटी अशी नसते. ती स्वतःकडे जात असते. ती शांत, निश्चल असते. ती निर्मळ, अंतर्मुख असते. किनार्‍याला स्वतःकडे खेचणारी असते.
– abhishek buchake
मार्गस्थ…!
