टीप- अर्थ समजून घेण्याची विवेकबुद्धी असेल तरच वाचायचा त्रास घ्यावा!

गोविंद बस स्टॉपवर बराच वेळ उभा होता. सकाळी आठ वाजता येणारी एसटी अजूनही आली नव्हती. किंबहुना ती आता येईल याची शक्यताही नव्हती. आठ नंतर थेट सव्वानऊ वाजताच गाडी. तोपर्यंत बसस्टॉपवर बसून टाइमपास करण्याशिवाय त्याच्याकडे पर्याय नव्हता. टाइमपास व्हावा म्हणून तो स्टॉपवरच्या कोपर्‍यात ‘मोफत वाचनालय’ म्हणून एक लोखंडी कप्पा केला होता त्या दिशेने गेला. तिथे सकाळी-सकाळी पेपर टाकले जातात जे पुढील अर्ध्या तासात गावातील लोकांकडून गायब केले जातात. ते वाचण्यासाठीच नेले जातात असं नाही तर समोरचा भजेवाला रद्दी कमी पडली तरी ते पेपर उचलून घेऊन जातो. त्यालाही तसं कोण विरोध करत नाही. कारण त्या कप्प्यातील पेपर गावातील प्रत्येकाच्या घरात एकदा-न-एकदा गेलेलाच असतो. गोविंद त्या पत्र्याच्या कप्प्यामध्ये डोकावून बघतो. एकही पेपर शिल्लक नसतो. कोपर्‍यात कुठलंतरी दुमडलेलं पुस्तक दिसतं. गोविंद ते उचलतो. सावरकरांचं परिचयपुस्तिका असते ती. कोणत्यातरी पक्षाने सावरकरांच्या स्मृतिदिनानिमित्त त्यांच्या आयुष्यावर छोटीशी पुस्तिका तयार केलेली असते आणि इथे ठेवलेली असते. पण त्याला कोणीच हात लावत नाही. गोविंद सावरकरांना घेऊन वाचत बसतो.

काहीच वेळात ऋग्वेद स्टँडवर येतो. गोविंद ऋग्वेदपेक्षा काहीसा मोठा. येताच ऋग्वेद म्हणतो, “काय गोविंददादा, मुंबईला का?”

गोविंद उत्तरतो, “हो रे. पण आठची बस आलीच नाही. सव्वानऊच्या बसची वाट बघतोय.”

ऋग्वेद हसत म्हणतो, “एक बस वेळेवर येईल तर शपथ. पावसासारख्या वाट्टेल तेंव्हा येतात बघ. वरुन सगळ्या टपाराड बसेस आपल्या गावाला लावलेल्या… काय खरं नाय बघ!”

गोविंद वर हात करून म्हणतो, “सब भगवान भरोसे है भाई अपना…” आणि एक निश्वास सोडून म्हणतो, “पण तू काय करतोय इथे? आज सकाळपासूनच अड्डा जमवायचा का इथं?”

ऋग्वेद आपले वाढलेले केस हाताने सरळ करत म्हणतो, “नाही रे दादा, पुण्याला निघालोय. दोन वाजता राज्यासेवेचा पेपर आहे.”

गोविंद मिश्किलपणे हसत म्हणतो, “सुरूच आहे का अजून?”

ऋग्वेद नाक वाकडं करत म्हणतो, “लास्ट अटेम्प्ट!”

गोविंद हात जोडत म्हणतो, “धन्य आहे बाबा तुझी. चार वर्षे झाली रे आता. सोड हे, काहीतरी कामधंद्याचं बघ आता. किती दिवस म्हातार्‍याच्या जिवावर बसणार अजून.” हा नेहमीच अनुत्तरित राहणारा प्रश्न गोविंद विचारतोच.

थोडासा उदास होत ऋग्वेद म्हणतो, “तेच प्रयत्न चालूय दादा, पण नंबरतरी लागला पाहिजे. चार एकर शेतीवर आधीच्या पिढीने काढली, आपण स्वप्नं तरी मोठं ठेवावं की रे. एकदा सरकारी नोकरीत घुसलो की आयुष्य बनेल बघ.”

गोविंद नरमाईने म्हणतो, “खरं आहे रे तुझं, पण काहीतरी काम-धाम करत केलास हे तर म्हातार्‍याच्या खांद्यावरचं ओझं थोडं हलक होईल.”

ऋग्वेद, “ह्या गावात काय करणार? अन शहरात जाऊन करावं तर आलेले सगळे तिकडेच संपणार. त्यापेक्षा इथं राहून कधी-मधी शेतीला तर जातो.”

गोविंद हात झटकत म्हणतो, “खरय बाबा तुझं. पण तुझं एक बरं वाटतं, तू दिवसभर गावातल्या पोरांसारखा स्टँडवर बसून टवाळक्या तरी करत नाहीस.”

ऋग्वेद त्याच्या बोलण्याने जरा सावरतो. काही क्षण शांत जातात अन ऋग्वेदचं विचारतो, “पण तू कशाला निघालास मुंबईला?”

गोविंद जागेवरून उठतो, सावरकरांचं पुस्तक परत ठेवतो आणि म्हणतो, “नेहमीचच रे, आश्रमशाळेचं काम. निधी नाही, मुलं ज्यादा झालीत पण सोय नाही, साहित्य नाही वगैरे वगैरे वगैरे!”

ऋग्वेद आश्चर्याने म्हणतो, “च्यायला दादा, तुझा न आदर्श घ्यायला पाहिजे गावातल्या पोरांनी. तू जे काही करतोय ना, ते कौतुकास्पद आहे. अनाथ मुलांसाठी जे करतोस ना त्यासाठी तुला सलाम केला पाहिजे.”

गोविंद सावरकरांच्या पुस्तकाकडे हात दाखवत म्हणतो, “मला काही असं पुस्तकात बंदिस्त होऊन कुठल्यातरी वाचनालयाच्या कोपर्‍यात पडायचं नाहीये. हे मला मनापासून वाटतं म्हणून मी करतो.”

ऋग्वेद हळू आवाजात म्हणतो, “दादा, एक खरं सांगायचं, तुला मनापासून हे आवडतं?, कर्तव्य म्हणून करतोस?, नोकरी लागली नाही म्हणून करतोस? का यात छपाईचा काही मार्ग असतो म्हणून करतोस? वाईट नकोस हं वाटून घेऊ…”

गोविंद खळखळून हसतो अन म्हणतो, “छपाई अन इथे… अरे वेड्या सरकारच्या तुटपुंज्या पगारावर जगतोय मी. अनाथालयातील पोरांना महिन्याला खायला मिळालं तरी पुष्कळ झालं, मला कसलं खायला मिळणार आहे.”

ऋग्वेद, “राग आला का दादा?”

गोविंद, “नाही रे, राग कसला त्यात? मीही आधी तुझ्यासारखा नोकरीसाठी तळमळ करत होतो. एमपीएससी च्या वार्‍या मीही केल्यात. ह्या शाळेवर कशीबशी नोकरी मिळाली. गावातल्या गावात आहे म्हणून टेंपरारी करू लागलो. पण शपथ सांगतो ऋग्वेद, जेंव्हा पोरांची अवस्था बघितली ना जीव कासावीस होऊ लागला. कदाचित अतिसंवेदनशील असल्याने असेल, पण मला वाटलं देवाने या पोरांसाठीच मला इथे पाठवलं आहे. मरेपर्यंत यांच्यासाठी काही करता आलं तरी समाधान असेल बघ मला. आयुष्यात कुठल्यातरी क्षणी मनाचं ऐकावं लागतं.”

दोघांचं बोलणं सुरू असताना मुंबईला जाणारी बस आली आणि गोविंद निघाला. ऋग्वेदने क्षणभर त्याचा हात धरला आणि पुन्हा विचारलं, “दादा रागावला नाहीस न?” गडबडीतच गोविंद म्हणाला, “नाही रे वेड्या, यात कसला आलाय राग. चल निघतो, रात्री भेटू. आणि हो, शेवटचा अटेम्प्ट आहे, कर काहीतरी.” असं म्हणून तो निघून गेला.

बस सुरू झाली. एका फाटक्या सीटवर गोविंदला जागा मिळाली. खिडकीतून बाहेर बघत होता. ओसाड पडलेले रान मागे जात होते आणि खिडकीतून धूळ आत येत होती. त्याला त्या धुळीचं काहीच वावगं वाटलं नाही पण शेजारचा गृहस्थ त्रासिक चेहरा करताच त्याने खिडकी ओढून घेतली. पण हादर्‍याने खिडकी पुन्हा आपोआप उघडली जात होती. मागच्या सीटवर बसलेला एक व्यक्ति सांगू लागला, ‘भारताने बदला घेतला, पाकिस्तानवर हल्ला केला.’ बसमध्ये तीच चर्चा सुरू झाली. गोविंदने मोबाइल काढून बातम्या तपासल्या तेंव्हा त्याला कळलं की रात्री भारतीय वायुदलाने पाकिस्तानमध्ये घुसून दहशतवाद्यांना ठार केलं. गोविंदला प्रचंड आनंद झाला. प्रत्येक भारतीयाला आनंद होईल असाच तो क्षण होता. बसमध्ये सुरू असलेल्या चर्चेत तोही सहभागी झाला. भारताच्या सामर्थ्याचे गोडवे गायले जात होते. नेहमी कटकटीत असणारे एसटी प्रवासी आज एकसुरात आनंद व्यक्त करत होते.

गाडी मुंबईला पोहोचली. ओसाड पडलेल्या माळरान आणि इमारतींचं जंगल असा तो प्रवास होता. गोविंदने आपली पिशवी घेतली आणि निघाला. गाडीतून उतरून समोर येतो न येतो तोच दोन-तीन कार्यकर्त्यांनी त्याच्या हातात पेढा टेकवला. भारताने युद्ध जिंकल्याच्या आवेशात त्या व्यक्तीने पेढे देऊन आनंदोत्सव साजरा केला होता. गोविंदलाही खूप भारी वाटलं. सामर्थ्यशील भारताचं दर्शन घडत असल्याचा अभिमान त्याच्या चेहर्‍यावर होता. देशात काहीतरी बदल होतोय, चांगलं घडतंय असं वाटत होतं. रस्त्यावर व सगळीकडे तेच वातावरण होतं. लोकं अक्षरशः विजयोत्सव साजरा करत होते. वंदे मातरम, भारत माता की जय, इंडियन आर्मी झिंदाबाद अशा घोषणांनी परिसर दुमदुमून गेला होता. कुठे-कुठे तर फटाकेही फोडले जात होते. आज सर्वांचा उर अभिमानाने भरून आला होता. घटनाही तशीच घडली होती, शत्रू राष्ट्राचं नाक जमिनीवर घासल्या गेलं होतं.

देशप्रेमाच्या अन अभिमानाच्या विचारांत गुंतलेला असताना कसल्यातरी आवाजाने त्याची तंद्री भंग पावली. समोर चौकात गर्दी झाली होती. सिग्नल तोडून जाणार्‍या एका वाहनाने दुसर्‍या वाहनाला उडवलं होतं. त्यात दूसरा व्यक्ति रक्तबंबाळ होऊन रस्त्याच्या मध्यभागी पडला होता. गर्दी जमा झाली, फोनाफोन सुरू झाले अन ट्रॅफिक वाढली. गोविंद तेथे जास्त वेळ न रेंगळता लागलीच निघाला. त्याला मंत्रालयात जायचं होतं. गावातील आश्रमशाळेची अवस्था दयनीय झाली होती. अनुदान रखडलं होतं, इमारत कोसळायला आली होती, मुलांना अंथरूण-पांघरून नव्हते, चांगलं अन्न मिळत नव्हतं. आश्रमशाळेला मदत मिळावी म्हणून तो सारखे खेटे मारत होता. असे अनेक प्रवास मुंबईत फक्त या कामासाठी घडलेले होते पण काम काही होत नव्हतं. त्यामुळे तो हताश झाला होता.

गोविंद गडबडीने मंत्रालयात पोहोचला. आज तिथे जरा जास्तच गर्दी अन जास्तच सुरक्षा व्यवस्था होती. युद्धजन्य परिस्थितीमुळे असेल कदाचित असं म्हणून त्याने ते स्वीकारलं. आज देशभर राष्ट्रभक्तीचा ज्वर उसळला होता. सामन्यातील सामान्य माणूसही सगळी सुख-दुखं विसरून देशाच्या विजयात सामील झाला होता. आजच्या या नवभारताच्या दिवशी तरी काम होईल असं गोविंदला वाटत होतं. नेहमीप्रमाणे रांगेत थांबावं लागलं. नेहमीचेच सोपस्कार झाले, किंबहुना अधिकच! तिथेही सर्व कर्मचारी देशभक्तीच्या वातावरणाने न्हावून निघाले होते. गोविंदचं काम ज्या डेस्कवर होतं तिथे तो पोचला. आज कधी नव्हे ते समोरील व्यक्ति हसरा चेहरा घेऊन बोलत होती. त्याने आधी गोविंदला पेढा दिला आणि सांगितलं, “घ्या पेढे! भारतीय सैन्याच्या कामगिरीबद्दल आम्हीच पेढे वाटत आहोत. आजचा मास्टरपीस होता. पाकिस्तानची चांगलीचं तंतरली.” गोविंदलाही आज त्याच्याशी बोलायचा उत्साह आला. भारतीय सैन्य पाकिस्तानी सैन्यापेक्षा किती सामर्थ्यवान आहे, आपल्याकडे त्यांच्यापेक्षा किती हत्यार अधिक आहेत, किती लढाऊ विमानं अधिक आहेत याची तपशीलवार चर्चा झाली दोघांत. बलाढ्य भारत, विकसित भारत यावर कसलाच मतभेद नव्हता.

शेवटी गोविंदने कामाचं सांगितलं. त्याला वाटलं आज नवीन भारत सुरू झालाय. प्रत्येकाच्या मनात राष्ट्राप्रती प्रचंड आदर आहे आणि कर्तव्यनिष्ठेची जाण आहे. त्या अधिकार्‍याने फाइल बघितली आणि सांगितलं, “होईल. पण जरा वेळ लागेल. काय, आज सगळेजण जल्लोषाच्या मूडमध्ये आहेत. देशासाठी इतका मोठा दिवस आहे ना. थोड्या वेळाने सैन्याबद्दल कृतज्ञता व्यक्त करण्यासाठी छोटासा कार्यक्रमही आहे त्यामुळे कर्मचारी त्या कामात अडकलेत. बघूयात आपण काय होतय ते. मी सांगतो तुमची केस वर.”

नेहमीप्रमाणे आजही रिकाम्या हातानेचं गोविंद मंत्रालयातून परतला. बदललेल्या भारताने पहिल्यांदाचं त्याचं काम केलं नाही. सकाळचा उत्साह, सकाळची जल्लोषाची भावना आता विरळ झाली होती. पुन्हा उदासीनता आली! आता पुन्हा तोच प्रवास करून गावाकडे परतायचं होतं.

समोरच्या झाडाखालील रसवंतीसमोर तो उभा राहिला. एक ऊसाचा रस दिवसभरचा थकवा मिटवू शकतो याची त्याला खात्री होती. शिवाय जेवायचा खर्चही वाचणार होता. त्याने रसाचा ग्लास घेतला अन थोडासा मागे जाऊन थांबला. त्याच झाडाखाली एक म्हातारी कुठलीतरी शिळ्या भाकरीची पुरचुंडी उघडून खात होती. रसाजवळच्या माशा तिच्या अन्नावर बसत होत्या. कडक झालेल्या भाकरीचे तुकडे नसलेल्या दातांमुळे घशाखाली जाणं अवघडच होतं तिच्यासाठी. तिच्याकडे बघताच गोविंदला आश्रमातील मुलांची आठवण झाली. असेच बेवारस, दोन वेळेच्या अन्नाचे मोहताज मुलं कालही तसेच होते आजही तसेच आहेत. फक्त त्यांच्या दुखाचा काही काळासाठी विसर पडावा इतकं मोठं सुख राष्ट्राला मिळालं आहे. दिवसभर काबाडकष्ट केल्यावर एखादा मजूर चाळीस रुपयांची देशी दारू घेऊन नशेच्या अमलाखाली जातो कारण शरीराला होणार्‍या वेदना मेंदूपर्यन्त पोहचू नयेत म्हणून! नशा माणसाला प्रत्येक दुखं विसरायला लावते. धुराळा उडाला, वावटळ आलं की उखडलेल्या रस्त्यांवरचा प्रवासही निमूटपणे करावाच लागतो. एकदा का कुठल्यातरी अव्वल दर्जाच्या नशेचा अमल मेंदूवर चढू लागला की शरीराच्या अन मनाच्या सगळ्या जखमा कितीही आक्रोश करू लागल्या तरी त्यांचा विसर पडतो. मेंदू आपल्याच धुंदीत मग्न असतो. कदाचित अशीच नशा झाली असावी जी इतर सर्व पीडा क्षणात विसरायला लावत असेल. जी आपल्या कर्तव्याचं पालन करायची आठवणही करून देत नसेल, जी योग्य मार्गाचं अनुकरण करायची शिकवण देत नसेल… तीच विजयाची नशा!

रसवाल्याने रिकामा ग्लास हातातून ओढून घेतला तेंव्हा गोविंद तंद्रितून बाहेर आला. वास्तवाची धग नशेच्या गारव्यापेक्षा कैकपटीने अधिक परिणमकारक असते. त्याने रसवाल्याला विचारलं की त्या आजीबाई कोण आहेत. त्याला कळालं की त्या झाडलोटचं काम करून जगतात. साठीच्या वर वय असलेली ती वृद्ध महिला अन्न मिळवण्यासाठी झगडतेय!!! गोविंदच्या मनात कालवाकालव झाली. त्याने एक भरलेला रसाचा ग्लास घेतला आणि त्या आजींजवळ गेला. हसर्‍या चेहर्‍याने आजींच्या हातात तो ग्लास ठेवत म्हणाला, “अहो आजी आज आनंदाचा दिवस आहे देशासाठी. भारताने पाकिस्तानला हरवलं. सगळीकडे जल्लोष होत आहे. मीही आनंद व्यक्त करण्यासाठी सर्वांना रस देतोय. हा घ्या रस!”

आजीबाईंच्या चेहर्‍यावर कसलेच भाव नव्हते. त्यांनी ‘काय माहीत’ असे हात उडवले आणि रसाचा ग्लास निमूटपणे घेतला.

पैसे देऊन गोविंद परत निघाला. त्याचे डोळे भरले होते. आधीपासूनच तो अतिसंवेदनशील. कोणास ठाऊक का, पण त्याला महाभारतानंतरचा विदुर डोळ्यासमोर येत होता. त्याचं विचारचक्र पुन्हा सुरू झालं. काय फरक पडतो, राष्ट्र  असेल, राष्ट्र नसेल! शत्रू असेल, शत्रू नसेल! समाजव्यवस्था असेल-नसेल, पण भूक असणारच आहे, गरीबी असणारच आहे. त्या वृद्धेला काय झालं, कधी झालं आणि कशासाठी झालं याच्याशी काहीच देणं-घेणं नव्हतं. ती मरण येईपर्यंत जगणं ढकलत होती. न ती राष्ट्रभक्त, न ती राष्ट्रद्रोही! ती मानवी अवतारात जन्म घेतलेली क्षुल्लक कोणीतरी. देशात, नव्हे जगात असे कितीक लोकं असतील ज्यांना कसल्याच गोष्टींचा काहीच फरक पडत नाही, फरक पडतो तो फक्त दोन वेळच्या पोटाची भूक भागवण्याचा!

समोरून मिरवणूक निघाली होती. तरुणांचे जत्थे जल्लोष करत निघाले होते. परिसरात ‘भारत माता की जय’ चा जयघोष दुमदुमत होता. तिरंगा वार्‍यावरती डौलाने फडकत होता. लोकांचे प्रफुल्लित चेहरे गोविंदला दिसत होते आणि क्षणात त्याला त्या म्हातारीचा अन आश्रमशाळेतील पोरांचा चेहराही दिसला. त्या तिरंग्याला बघून गोविंदने सल्यूट केला अन खोल मनातून एक आर्त किंकाळी बाहेर आली, “भारत माता की जय!!!” आणि डोळे पुसत तो गर्दीतून पुढे सरकला.

सायंकाळी बसमधून परतत असताना इमारतींच्या जंगल मागे पडू लागलं आणि ओसाड पडलेल्या माळरानावर त्याची नजर स्थिरावू लागली. त्याचं मन विषण्णतेने भारल्या गेलं होतं. गावातील बसस्टॉपवर उतरताच समोर तरुण व रिकामटेकड्या वृद्धांचा घोळका त्याला दिसला. गावातही विजयोत्सव साजरा झालेला होता. तिथेही तीच चर्चा सुरू होती. कोणीतरी जवळ येऊन गोविंदला पेढा देण्याचा प्रयत्न केला पण गोविंद ताडकन पुढे निघून गेला. समोरून ऋग्वेद येत होता. गोविंद त्याच्याकडे बघून खिन्नपणे हसला अन म्हणाला, ‘तुला खरच सरकारी अधिकारी व्हायचं आहे?’

ऋग्वेदला काहीच कळलं नाही. तो पहिल्यांदाच अशा गोविंददादाला बघत होता. जेंव्हा प्रचंड मोठा पर्वत सर करून यात्री सर्वोच्च शिखरावर पोहोचतो आणि तिथे काहीच नसल्याचं त्याला कळतं तेंव्हा त्या प्रचंड ऊर्जेच्या, प्रचंड आशेच्या मानवी मनाला अतृप्ततेची अनाहूत चाहूल लागू लागते आणि तिथून सुरू होतं ते नैराश्यपर्व! ऋग्वेदला अशीच कुठलीतरी अपरिचित चाहूल गोविंददादाच्या चेहर्‍यावर दिसली.

गोविंद आश्रमशाळेत पोहोचला. अंधारातच आत गेला. सर्वांना शांतपणे जेवायला दिलं आणि मुलं नेहमीप्रमाणे हसत-बागडत झोपायला गेली. गोविंद खुर्चीवर बसून सगळं शांतपणे बघत होता आणि कसल्यातरी विचारात बुडून गेला होता. आश्रमशाळेच्या तुटलेल्या खिडक्यांतून वारा आत येतच होता, एका घोंगडीत दोन मुले झोपली होती, गाद्या नसल्याने चवाळ्यावर फाटकी बेडशीत टाकून इतरांपेक्षा मोठ्या मुलांनी आपलं कर्तव्य पार पाडलं होतं. खुर्चीवर भरल्या डोळ्यांनी बसलेल्या गोविंदजवळ लहानगा विष्णु आला आणि हळूच म्हणाला, ‘गोविंददादा मुंबईहून काय आणलं माझ्यासाठी?’

आता गोविंद थांबू शकला नाही. डोळ्यातील अश्रु गालावरून घरंगळत शर्टवर पडले. अश्रु पुसत गोविंद म्हणाला, “मी न एक गोष्ट आणलीय, राष्ट्रवादाची!”  

अभिषेक बुचके  ||  @Late_Night1991