मराठीचा मारेकरी || भाषिक वाद || मराठी भाषाप्रेम || हिन्दी भाषेचा द्वेष || इंग्रजी भाषेचा अतिरेक || #माझंमत
भाषावार प्रांतरचना होऊन आता साठ वर्षे लोटून गेलीत, पण अजूनही भाषिक अस्मितेवरून आरोप-प्रत्यारोप व वाद होत असतात. ते भविष्यातही होतच राहतील याबाबत खात्री आहे. भाषा हे संवादाचं माध्यम असताना वरचेवर ते वादाचं कारण बनताना दिसत आहे. याला अनेक गोष्टी कारणीभूत आहेत. नेहमीप्रमाणे प्रत्येक भारतीय नागरिक अशा वादांसाठी कुठल्यातरी नेत्याला, पक्षाला किंवा वर्गाला आरोपीच्या पिंजर्‍यात उभं करून स्वतः मात्र दोषमुक्त होत असतो.
भाषा की फक्त संवादाचं माध्यम असती तर हे मुद्दे इतके टोकाला कधीच गेले नसते. पण भाषा ही संस्कृतीची ओळख असते. कुठल्याही संस्कृतीचा अभ्यास करताना त्या भाषेशी आधी ओळख करू घ्यावीच लागते, आणि जेंव्हा संस्कृतीचा प्रश्न येतो तेंव्हा गदारोळ होणारच असतो.
बाकीचा सगळा फाफट पसारा सोडला तर मूळ मुद्दा आहे मराठी भाषा अन संस्कृतीचा! ते विविधतेत एकता, सर्व भाषा चांगल्या वगैरे गोष्टी सांगून फायदा नसतो.
एका उदाहरणाने सुरुवात करुयात. आम्ही काही मित्र एकदा देवदर्शनासाठी दक्षिणेत गेलो होतो. आमच्यातील एक मित्र अगदी कट्टर मराठी. इकडे महाराष्ट्रात असताना, कुठेही जा मराठीत बोला, महाराष्ट्रात फक्त मराठीतच बोललं पाहिजे, ज्या राज्यात जाल तेथील भाषा शिकली पाहिजे, हिन्दीत संवाद करूच नये असं सांगायचा. अगदी कट्टर मराठी विचारांचा माणूस.
आता परराज्यात निघताना त्याचे हे विचार त्याच्या गिनतीत नव्हतेच. पण आम्ही मित्रांनी त्याची फिरकी घ्यायची ठरवलं होतं. आम्ही त्याला सांगितलं, आता ज्या राज्यात आपण जात आहोत तेथे तू, तेथील भाषेत बोलून सर्व व्यवहार करायचे, हिन्दीचा चुकूनही वापर करायचा नाही, इंग्लिश बोलू शकतोस. ठरलं.
गडी हुशार तसा. अगदी लहानपणापासूनच. हसत-हसत त्याने आमचं आव्हान स्वीकारलं. आम्ही त्याला कसलंही सहकार्य करणार नाही असं सांगितलं होतं.
रेल्वे स्टेशन आलं अन आम्ही उतरलो. पहाटेची वेळ. सोबत सामान बरच होतं. मित्राची परीक्षा सुरू झाली होती. एक कुली (हमाल) आला आणि त्याच्याशी मोडक्या-तोडक्या हिंदीत व इंग्रजीत संवाद साधून आम्ही भाव वगैरे ठरवला. आमचं ठरलं. तो मित्र आमच्या तोंडाकडे बघत उभा होता. दूसरा कुली आला. आमचा मित्र अस्लखित का काय म्हणतात तसलं इंग्रजी बोलू शकतो. तो फाडफाड इंग्रजीत त्या कुलीशी बोलत होता. कुलीला फक्त “लगेज” हा शब्द कळाला. पण तो लगेच तयार नाही झाला. त्याने हातवारे, इशारे व तोंड वेडंवाकडं करत भावना पोचावल्या. नो नो, यान्न बिन्न करत सौदा ठरला. पंधरा मिनिटे गेली पण आमच्या मित्राने पहिला पेपर काढला होता.
पुढच्या टप्प्यावर गेलो. आम्ही चहा वगैरे घेतला. दक्षिणेत हिन्दी अजिबातच बोलत नाहीत असं नाही. रोज कमवून खाणारे कुली, टपरीवाले, ऑटोवाले वगैरे जमेल त्या भाषेत संवाद साधून, कस्टमरची गरज ओळखून काम करत असतात. हिंदीत बोललं की तिकडे थेट मारतात असा गैरसमज महाराष्ट्रातच जास्त पसरला आहे.
तर, आम्ही चहा घेतला. आमच्या मित्रानेही चहा वगैरे घेतला. त्याच्या बॅगची चैन खराब झाली होती अन त्याला हवी होती मेणबत्ती. बिचारा त्या दुकानदाराला बराच वेळ इंग्रजीत सांगत होता, हातवारे करत होता पण त्या दुकानदाराला काय समजेना. तो काडीचीपेटी, शम्पो वगैरे वगैरे दाखवत होता. शेवटी आमच्या हुशार मित्राने मोबाइलवर भाषांतर केलं आणि मेणबत्ती मिळवली. बराच वेळ गेला पण मित्र पास झाला. शेवटी पैज ती पैज!
पुढे बर्‍याच ठिकाणी कमी जास्त प्रमाणात असेच प्रसंग झाले. तेथील सर्वांना इंग्रजी समजत नाही, मराठीचा तर प्रश्नच नाही आणि ह्याला काही त्यांची भाषा समजत नाही. तसं कायमचा इकडे स्थायिक होणार असता तर क्लास वगैरे लाऊन त्याने ही भाषा शिकली असती इतका ज्ञानी तो नक्कीच आहे, पण चार दिवसाच्या दौर्‍यात अशा काय अडचणी येतील असं त्याला वाटलं नव्हतं. एका ठिकाणी अवाजवी प्रसंग घडला. एका भाजीवाल्या महिलेला तो काय सांगू बघत होता काय माहीत, तिने याला नीट शिव्या घालायला सुरुवात केली. तिला वाटलं हा काहीतरी अश्लील हातवारे करतोय की काय. पण आम्ही वेळेत मध्यस्ती केली अन वाचला बिचारा. जोडे खाता खाता वाचला बिचारा. नंतर तो शांत शांत राहू लागला. जेवताना तर असे वांधे व्हायचे बिचार्‍याचे की सांगायला सोय नाही. भाज्यांचे व पदार्थांचे इंग्रजीत नावे सांगायचा जे त्या लोकांनी बापजन्मी कधी ऐकले नसायचे. हिन्दी वापरायची मुभा नसल्याने नेहमी नेहमी भाषांतर करून त्याला सांगावं लागायचं. भाषेचा मोठा अडसर ठरू लागला. संवाद कमी अन नाट्यशास्त्राचा अभ्यास जास्त होऊ लागला.
चार दिवसांत पुरता सुकून गेला बिचारा. इथे Theory मांडताना अन practical करताना किती त्रास होतो याचा अनुभव त्याने घेतला. भाषा कुठलीही असो, ती संवाद पूर्ण करण्यासाठी, एकमेकांचं बोलणं समजावून घेण्यासाठी असते हा महत्वाचा भाग. मग मी माझीच भाषा धरून बसणार आणि तो त्याचीच भाषा धरून बसणार असं झालं तर व्यवहारच काय तर साधा संवादही होणार नाही. भारतासारख्या देशात भाषेच्या बाबतीत कितपत अट्टाहास अन किती लवचिकता बाळगली पाहिजे याचा विचार त्याने कधीच केला नव्हता. धोरणकर्ते एकंदरीत स्वार्थासाठी भाषा लादतात, मूर्ख आहेत आणि आपल्यालाच आपल्या मात्राभाषेची अधिक काळजी आहे असा त्याचा गैरसमज कमी झाला असावा.
भारतात इतकी राज्य आहेत अन त्यांच्या इतक्या भाषा आहेत की सामान्य माणसाला त्या सर्व भाषा किमान कामापुरता शिकायच्या म्हंटलं तरी ते शक्य नाही. पर्यटन करण्यासाठी जर मी देशातील प्रत्येक राज्यात जाणार असेल तर चार-सहा दिवसांच्या कामासाठी मी ती स्थानिक भाषा शिकणे अपेक्षित आहे का? हे सर्वथा अशक्य आहे. पण मी जर नोकरी किंवा इतर कामानिमित्त जर कायमचा किंवा जास्त काळासाठी तिथे राहणार असेल तर मला ती स्थानिक भाषा शिकणे सोयिस्कर आहे. ही गरज बघूनच कदाचित धोरणकर्त्यानी एखादी संवाद भाषा असावी अशी मागणी केली असावी किंवा तशी सोय असावी असं त्यांना वाटलं असावं. पण हिन्दी ही राष्ट्रभाषा नाही नाही नाही हे अनेकदा सांगावं लागतं आणि ती केवळ संवाद करण्यासाठीची भाषा आहे असं मला वाटतं.
आता महत्वाचा मुद्दा हा की हिंदीच का? इतर भाषा काय वाईट आहेत का? तर नाही. हिन्दी ही भाषा देशातील बहुसंख्य लोक किमान बोलू व समजू शकतात. ती सर्वांना लिहिता यावी, वाचता यावी अशी अपेक्षाही नाही. याचा अर्थ असा नाही की हिन्दी ही राष्ट्रभाषा असावी. पण उत्तरेतील राज्ये, गुजरात, राजस्थान, महाराष्ट्र, ओरिसा, बंगाल इत्यादी राज्यांत ज्या भाषा आहेत त्यात अन हिंदीत काही सारखे शब्द आहेत. [या भाषांचा उगम कसा व कोठून आहे याचा “अभ्यास” नाही हेही स्पष्ट करू इच्छितो.] म्हणजे तेथील लोक किमान तोडक्या-मोडक्या पद्धतीने ह्या भाषेत संवाद साधू शकतात.
उद्या जर एखादा तामिळ माणूस तामिळ भाषेत बोलत महाराष्ट्रात दारोदारी त्याचं उत्पादन विकू लागला तर त्याला कोणी दारातही उभं करणार नाही. कारण तो काय बोलतोय यातील एकही शब्द कोणाला समजणार नाही. पण तोच एखादा गुजराती तुटक हिन्दी+गुजराती भाषेत जर काही सांगू लागला तर किमान चार-सहा ओळखीचे शब्द ऐकून त्याला काय म्हणायचं आहे हे समजून घेता येईल. असही आपल्याकडील लोकं सेल्समन दिसला की स्वत:हून “केवडेको दिया, क्या लाया” करत हिन्दीतूनच बोलतात. ती भाषा त्यांनी कुठेतरी चित्रपट किंवा इकडे-तिकडे ऐकलेली असते. अशिक्षित असले तरीही.
इथे कोण कोणावर आपली भाषा लादत नव्हता. गरज असल्याने दोन्हीही बाजूंनी तडजोडी होऊन एका सामायिक भाषेद्वारे संवाद पूर्ण केला गेला.
भाषिक अस्मितेत एक मुद्दा खूप महत्वाचा असतो, तो म्हणजे भाषा लादणे! हा खूप भयंकर प्रकार आहे. भाषा म्हणजे संस्कृती अशी ओळख असलेल्या देशात भाषा लादली जाणे खूप धोकादायक आहे. कारण भाषेच्या आडून संस्कृती व प्रादेशिक अस्मिता संपवण्याचा प्रयत्न देश तोडण्याचे काम करेल. [[भाषावार प्रांतरचना होत असताना देश कोणत्या स्थितीतून गेला असेल याची कल्पना आजच्या (म्हणजे माझ्या) पिढीला नसावी. फाळणीनंतरची फाळणी टळली हे त्याकाळातील राजकीय नेतृत्वाचं तात्कालिक यश म्हणावं लागेल.]]
तत्कालीन व आजच्या परिस्थितीला राजकीय पदर आहेत जे ह्या लेखाचा भाग नाहीत. सध्या सत्तेत असलेला भाजपसारखा पक्ष, ज्याला उत्तर भारतातील पक्ष म्हंटलं जायचं, हिन्दी भाषा इतर राज्यांवर लादत आहे असा आरोप होत असतो ज्यात काही अंशी तथ्य आहे. कारण ते त्यांच्या राजकीय सोयीचं आहे. पण ह्या पक्षाचे नेतृत्व करणारे नरेंद्र मोदी हे गुजराती अस्मिता व भाषा याबाबतीत किती कट्टर आहेत हे माहिती असताना ते हिंदीचा आग्रह का धरतील असा प्रश्नही समोर येऊ शकतो. भाजपबद्दल असलेली नाराजी हिन्दीचा दुस्वास करण्यासाठी कारणीभूत आहे का? याचाही शोध घेतला गेला पाहिजे. कारण बरीच मंडळी भाषिक अस्मितेच्या मुद्दयाकडे राजकीय चष्म्यातून बघत असतात.
हिन्दीतून शिक्षण, हिन्दीची ओळख होणे आणि लादणे यात फरक आहे. हल्ली इंग्रजी जशी बालवाडीपासून शिकवली जाते तसं हिन्दी पाचवीपासून शिकवतात. त्याचं कारण इतकच की त्या भाषेची थोडीफार ओळख व्हावी. नंतर तो विषय ऐच्छिक असतो. दूसरा भाग म्हणजे केंद्रीय सरकारी कार्यालयात, बँकांत हिन्दीचा वापर. तेथे स्थानिक भाषेला प्राधान्य असायलाच हवं याच्याशी सहमत. पण त्यानंतर हिन्दी असायला हरकत नाही. म्हणजे प्रामुख्याने मराठी आणि पर्याय म्हणून हिन्दी. त्यानिमित्ताने हिन्दीतील चार शब्द समजून ते उपयोगी पडतील अशी अपेक्षा असते. गेली अनेक दशके ह्या हिन्दी पाट्या बँका व कार्यालयात वगैरे आहेत, पण असा एकही माणूस नसेल की जो ह्या पाट्या वगैरे वाचून हिन्दीकडे आकर्षित होऊन त्याने आपली भाषा सोडून दिली असेल. हे अशक्य आहे. ते ‘हम हिन्दी भाषा उपयोग का स्वागत करते है|’ अशा पाट्या असल्या तरी तेथील कर्मचारीसुद्धा ती भाषा फार वापरत नाही. लाया क्या, भेजा क्या यापुढे त्या भाषेचा उपयोग होत नाही. पण महाराष्ट्राच्या कार्यक्रमात हिन्दीचा वापर हा निव्वळ मूर्खपणा आहे हेही सत्य.
ह्या लेखाचा भाग नसला तरी सांगण्यासारखी गोष्ट म्हणजे, आज दैनंदिन वापरत असलेले मराठी शब्द विविध भाषेतून आलेले आहेत. अजाणतेपणी आपण ते सर्रास वापरतो. जे सोपे होते ते अंगिकारले. जसे संस्कृतमधील शब्द इंग्रजीने घेतले तसे. ह्या नियमानुसार हिन्दीचे चार शब्द मराठीत आले असण्याची शक्यता नाकारता येत नाही, पण हिन्दी भाषेने इतर भाषेवर अतिक्रमण केलं असं त्यामुळे म्हणता येणार नाही. आज वापरत असलेल्या सर्वच भाषेत हे आढळून येईल.
एक साधा विचार करण्यासारखी गोष्ट आहे ती म्हणजे चित्रपटांची! महाराष्ट्र हे मराठी राज्य असूनही महाराष्ट्राच्या ग्रामीण भागात पहिल्यापासून हिन्दी चित्रपट बघितले जातात, गाणी ऐकले जातात. पण असं का? कोणी मराठी माणसावर ते बघण्या-ऐकण्यासाठी जबरदस्ती केली होती का? का पैसे देत होते? याला लादणे म्हणतात का? हिन्दी भाषा समजलीच कशी? महाराष्ट्रात उद्या तामिळ, कानडी भाषेतील दर्जेदार चित्रपट आणून लावा, किंवा हिंदीतीलच दर्जेदार चित्रपट कानडी, तेलगू भाषेत लावा.. बघूयात किती लोकं ती बघायला तयार असतात ते… आपण मराठी चित्रपटही आवर्जून बघत नाहीत तो भाग तर वेगळाच अजून!
पण याला काही कारण आहेत. मराठी व हिन्दी भाषेत असे अनेक सारखे शब्द आहेत. मग गुजराती, राजस्थानी, बंगाली वगैरे भाषा अन हिन्दी यात काहीतरी साम्य आहे जेणेकरून हिन्दी ही सर्वांना किमान समजता येईल अशी भाषा बनु शकते असं वाटतं. हिन्दीला राष्ट्रभाषा म्हणणे हे हिन्दी लोकांचं आपल्या भाषेवरील प्रेम असेल अन हिन्दीला राष्ट्रभाषा बनवणे हे हिन्दी नेत्यांचं स्वार्थी राजकारण असेल. उद्या मराठीला राष्ट्रभाषेचा दर्जा जर कोणी देत असेल तर कोण मराठी माणूस त्याला विरोध करेल? आपआपल्या भाषेवर प्रत्येकाचं प्रेम असतं. भाषेच्या आडून राजकारण केलं जात असेल तर त्याला राजकीय प्रत्युत्तर मिळणे साहजिक आहे, पण सामान्य माणसाने एकमेकांच्या भाषेला कमी लेखणे किंवा द्वेष करणे हा अतिरेक आहे.
उद्या जर मराठी, तमिळ, तेलगू किंवा इतर प्रादेशिक भाषा संवाद भाषा म्हणून स्वीकार करून तिचा प्रसार करायचा निर्णय सरकारने घेतला तर आनंदच आहे, पण ती भाषा त्या-त्या राज्याच्या बाहेर किमान समजता येईल का हे बघावं लागेल.
मी मागेही म्हंटलं होतं की, जिथे रोजगार व पोटापाण्याचे मूलभूत प्रश्न बर्‍यापैकी सुटलेले असतात तिथे भाषिक अस्मितेचे मुद्दे प्रामुख्याने उचलले जातात. हे मी आजच्या काळातील बोलत आहे. अर्थात मुंबई-ठाणे पट्टा त्याला अपवाद आहे, कारण मुंबईत मराठी भाषा अस्तित्वाचा प्रश्न आहे. मराठी संस्कृतीची छाप मुंबईवर असणे यासाठी कट्टर आणि कट्टर मराठीचा मुद्दा रेटून किंवा लादून पुढे न्यायला काहीच हरकत नाही. मुंबईत भाषाप्रेम हे खूप महत्वाचं आहे, नाहीतर मुंबईतून मराठी भाषा व संस्कृती नामशेष होण्याची भीती आहे. पण इतरत्र तसं नाही. सध्या मी फक्त महाराष्ट्राच्या बाबतीत बोलतोय.
उर्वरित महाराष्ट्रात भाषिक अस्मितेचा मुद्दा फोल ठरतो. कारण जिथे रोजगाराचे, शेतीचे, अगदी पाण्याचे प्रश्नही सुटलेले नाहीत तिथे मराठीचा आग्रह आणि मराठी भाषा वाढीसाठी प्रयत्न हे म्हणजे दुष्काळपट्ट्यात LED TV विकण्यासारखी गोष्ट होईल. कारण ह्या माणसाला आपल्या मूलभूत गरजेपुढे ते बाकीचे प्रश्न अक्षरशः गौण वाटतील. मुळात ग्रामीण भागातच मराठी भाषा व संस्कृती अजूनही टिकून आहे हे सांगावं लागेल. शहरीकरण, आधुनिकीकरण किंवा जागतिकीकरण असं काहीही नाव द्या, पण मोठी शहरं आपली संस्कृती व भाषा व पर्यायाने आपली ओळख हरवून बसत आहेत हे सत्य आहे. मग तेथे असलेल्या लोकांना अचानक मराठी भाषा व संस्कृतीचा मुद्दा मोठा वाटू लागतो; परदेशात मराठी भाषा प्रतिष्ठान वगैरे असतात तसे. कारण मराठीचा वापर कमी झालेलं त्यांना आढळून येतं. मराठीवर हिन्दीपेक्षा इंग्रजीचं आक्रमण जास्त झालेलं असतं.
आपल्याकडील अनेक भाषाप्रेमींना तामिळनाडूचं असलेलं कट्टर भाषाप्रेम वगैरे बद्दल मोठं कौतुक असतं. तामिळनाडूकडे बघून त्यांना मराठी समाजाला अन महाराष्ट्राला भाषेची प्रयोगशाळा करायची तीव्र इच्छा होऊ लागते. जेंव्हा-जेंव्हा ‘भाषा’ यावर चर्चा होते तेंव्हा-तेंव्हा तामिळनाडूचं उदाहरण दिलच जातं. पण तो किती शतकांचा संघर्ष आहे व त्याची पाळेमुळे कुठे आहेत हेही आपल्याला ठाऊक नसतं. अगदी आर्य व द्रविड इथपासूनचा तो संघर्ष आहे. कधी-कधी तो डीएनए वरही जाऊन पोचतो. आधी संस्कृती, आचरण व धर्म येथून सुरू झालेला तो मुद्दा भाषेवर पोचला. भाषावार प्रांतरचना हा अध्यायही तेथेच सुरू होतो. एका गांधीवादी तेलगू नेत्याच्या बलिदानाने (56 दिवस उपोषण) भाषावार प्रांतरचना प्रकर्षाने समोर आल्याचा इतिहास आहे. हा अनेक वर्षांचा कटू संघर्ष आहे जो तामिळनाडूला स्वतःची ओळख देऊन जातो. सारखं तामिळनाडूचं उदाहरण महाराष्ट्रासमोर मांडून काय उपयोग? आपली संस्कृती, आपलं आचरण अन स्वभाव वेगळा आहे हे कधी लक्षात येणार? महाराष्ट्र हा उत्तर भारत व दक्षिण भारताच्या मध्ये असलेला प्रदेश आहे. उलट, ही अनेक वर्षांपासूनची संस्कृती इतक्या संक्रमणानंतरही कशी टिकून आहे याचा खरं अभ्यास केला पाहिजे.
कुठलही राज्य हिन्दीला आपली राज्यभाषा/राष्ट्रभाषा म्हणून स्वीकारायला तयार नाही (अगदी गुजरातही) आणि त्याची गरजही नाही. प्रत्येक प्रादेशिक भाषा समृद्ध आहे. ते लादणे वगैरे म्हणजे नुसता पोरखेळ आहे. त्याने काहीही हासिल होत नाही.
तसं पाहता मराठी भाषेतही अनेक मराठी भाषा आहेत. पुण्याची मराठी, मुंबईची मराठी, कोकणची मराठी, घाटी मराठी, वर्‍हाडी मराठी, अहिराणी अशा विविध बोली भाषा आहेत. पण आपण एकच मराठी का वापरतो? कागदोपत्री सर्व व्यवहार त्या मान्यताप्राप्त मराठीतच का? कोकणच्या लोकांना त्यांची मराठी नको का? का एकच मराठी सर्वांवर लादायची? हे असे प्रश्न उभे राहू शकतील का…? असो.
आता महत्वाचा मुद्दा. इंग्रजीचा! ज्या भाषेच्या अतिक्रमणामुळे भारतीय भाषा अपंग बनत आहे ती भाषा. ज्ञानपीठ पुरस्काराने सन्मानित व विविध भाषा-संस्कृतीचा गाढा अभ्यास असलेले भालचंद्र नेमाडे म्हणतात, इंग्रजी शाळांच्या जागी मुतार्‍या बांधायला पाहिजेत! ह्या वाक्याकडे कोणताही मराठीप्रेमी, राजकरणी, समाजकारणी गांभीर्याने बघताना दिसत नाही. कारण इंग्रजी ही ज्ञानाची भाषा, प्रगतिची भाषा अशा अंधश्रद्धेत तो वावरत असतो. इंग्रजीला विरोध केला तर आपले तथाकथित आधुनिक विचारांचे मुखवटे गळून पडतील अशी भीती त्यांना वाटते. कारण भारतीय भाषांचा अट्टहास हा राष्ट्रीय स्वयंसेवक संघ व काही हिंदुत्ववादी संघटनेंचा मुद्दा असल्याने तो आग्रह तथाकथित आधुनिक विचारांची मंडळी ते करू शकत नाहीत. असो. या सगळ्यामुळेच, इंग्रजीला डोक्यावर चढवून ठेवल्याने मराठीची किती गळचेपी होत आहे याचा विचार कोण करत नाही. ही निव्वळ मानसिक गुलामगिरी आहे.
नवीन पिढी बालपणापासून इंग्रजी शिकत आहे. म्हणजे त्यांना शिकवली जात आहे. हळूहळू इंग्रजी हीच त्यांची संवाद भाषा बनत आहे. एका मराठी वाक्यात इंग्रजी शब्द ही संकल्पना जाऊन पूर्णतः इंग्रजी वाक्यात संवाद ही परिस्थिती समोर आहे. यामुळे ही पिढी मराठी साहित्य व संस्कारापासून तुटत आहे याची जाणीव कोणालाही नाही.
इंग्रजीने मराठीची जागा घेतली तरी कोणालाही फरक पडताना दिसत नाही. इंग्रजी वाचता, लिहिता, बोलता येणे उत्तमच, पण संवाद इंग्रजीतून ?? ही धोक्याची घंटा नाही का? 125 कोटी भारतीयांपैकी असे किती लोक परदेशात जाणार आहे की त्यांनी इंग्रजी भाषा शिकावी? गरजेपुरता, माहिती मिळवण्याकरिता इंग्रजी आली तरी खूप आहे, पण हल्ली असं बिंबवलं जात आहे जणू इंग्रजी येत नाही म्हणजे ज्ञान-माहिती मिळवण्यासाठी तुम्ही अपात्र आहात. हा काय मूर्खपणा आहे. छोट्या शहरात व गावोगावी इंग्रजी शाळा उघडल्या आहेत. पहिलीपासून इंग्रजी शिकवलं जात आहे. यामुळे इंग्रजी ही नवीन पिढीची बोली भाषा व विचार करण्याची भाषा होत आहे. माहिती मिळवण्यासाठी इंग्रजी पुरेशी असताना इंग्रजीचा इतका अट्टहास का? भारतात किंवा महाराष्ट्रात दोन भारतीयांनी इंग्रजीत संवाद का साधावा? भारतीय म्हणून आपली एक संवाद भाषा असू नये का? पूर्वी संस्कृत न येणार्‍याला ज्ञान मिळवता येणार नाही (असं म्हणतात, मला माहीत नाही) तसंच सध्या इंग्रजीच्या बाबतीत होत आहे. कामापुरती इंग्रजी ठीक आहे, पण इंग्रजीतून संवाद हे धोकादायक आहे. कारण भाषेसोबत संस्कृतीही येते; हळूहळू ते चित्र आपल्याला दिसत आहे. इंग्रजी हीच मराठी व इतर भाषांना धोका आहे असं माझं ठाम मत आहे.
इंग्रजी आल्याने कोणीही ज्ञानी किंवा अधिक जाणकार होत नाही हे ठासून सांगितलं पाहिजे. म्हणजे स्वतःला ज्ञानी सिद्ध करण्यासाठी इंग्रजी येणं इतकाच निकष त्यांना पुरेसा वाटतो. पण बुद्धिजीवी लोकांचा एक अहंगड किंवा न्युनगंड असतो; आपण चार पुस्तके वाचली, तीही इंग्रजीतून, आपण माहिती मिळवली याचा अर्थ आपण जास्त जाणते झालो असा त्यांचा समज असतो. मग आपल्यापेक्षा कमी शिकलेला एखादा भाजीवाला, शेतकरी किंवा अगदी पानपट्टिवाला आपल्यापेक्षा चांगला विचार करूच शकत नाही असं त्यांना वाटत असतं. कारण आपले मुद्दे योग्य शब्दांत, इंग्रजीत, उदाहरणसहित मांडल्याने आपण अधिक विचारवंत आहोत अशी त्यांची समजूत असते. असो. तो मुद्दा वेगळा!
मुळात, आपण कसे मराठीचे मोठे सेवेकरी व पुरस्कर्ते हे दाखवून देण्यासाठी हिन्दी व इतर भाषांवर टिप्पणी केली जाते. कारण समोर शत्रू आहे असं दाखवल्याशिवाय इकडच्या फौजेचं नेतृत्व करायची संधी मिळत नसते. त्यासाठी हिन्दीला शत्रू दाखवलं जातं. त्याला राजकीय कारणं असू शकतात. पण इंग्रजीलाही तोच न्याय लावताना कोणी दिसत नाही. कारण आयचा घो पेक्षा what the fuck हे सभ्यतेच्या चौकटीत बसवून घेतलं असल्याने आपल्याला इंग्रजी ही खूपच अत्याधुनिक व नम्र वाटते. काही शब्द व वाक्य मराठीऐवेजी इंग्रजीत बोलल्याने तुमची वेगळी प्रतिमा तयार होत असेल तर अशा भाषेच्या चौकटी निरर्थक आहेत.
हे सगळं सांगायचं कारण म्हणजे भाषिक अस्मितांचा सुळसुळाट. भाषेचा मुद्दा कितपत कट्टरपणे आणि केंव्हा लवचिकपणे हाताळला पाहिजे हे समजलं पाहिजे. त्यासाठी तितका अनुभव असायला हवा आणि समाजातील प्रतिक्रियांचा, परिणामांचा विचार करता येण्याइतपत प्रगल्भता असावी लागते. निव्वळ पुस्तकातील माहिती उथळपणे मांडत राहणे काही कामाचं नाही. त्याने गर्दी जमा होईल पण एका पातळीनंतर ते सगळं निरर्थक ठरेल.
टीप:- कसलाही खुलासा नाही…. आपआपल्या बौद्धिक कुवतीनुसार अर्थ काढण्यास आपण मोकळे आहात…
अभिषेक बुचके || @Late_Night1991
मराठी कथा – अभिषेक बुचके
