#भालचंद्र_नेमाडे || Bhalchandra Nemade  || जरीला कादंबरी  || चांगदेव चतुष्टय: भाग 3 || मराठी साहित्य

मध्यंतरी नेमाडे नावच्या लेखकाच्या लिखाणाने पछाडलं होतं. नेमाडेंची पुस्तके वाचल्याशिवाय चैन पडत नव्हता. चांगदेव चतुष्टयचे सगळे भाग वाचून झाले. तसं जरीला वाचून आता बरेच दिवस झाले. यावर वाचन झाल्यावर लागलीच काही लिहिलं तर अगदी मंनापासून आलं असतं. पण काम व इतर उद्योगांच्या गडबडीत लिहायचं राहून गेलं. आज हे पुस्तक स्वतःहून हाका मारतय असं झालं. पुस्तकांच्या गर्दीतून हे स्वतः बाहेर डोकावत होतं. याला बघताच अपूर्ण कामाची आठवण झाली. आणि #जरीला बद्धल लिहायचा योग जुळून आला.

खरं तर काय लिहावं असा प्रश्न पडला तर काही वावगं होणार नाही. कारण नेमाडेंची जी शैली आणि जो विषय आहे तो थक्क करून सोडणारा आहे. अस्थिर मनाचा कल्लोळ त्यांच्या लिखाणातून वावटळीसारखा घोंगावत असतो. मनाच्या शांतीसाठी गावोगाव भटकणारा चांगदेव पाटील हे पात्र अनादी-अनंत तरुणांच्या मनाचा कल्लोळ मांडून जातो. जगण्याला अर्थ काय? हा प्रश्न जेंव्हा पडतो तेंव्हा अस्तित्वाच्या खाणाखुणा अधिक गडद होत जातात.

माणसांच्या गर्दीत (आपल्या पिढीला तर सोशल मीडिया हा महागर्दीचा कोष आहे) राहूनही आतमध्ये एकाकी आयुष्याला सामोरं जाणार्‍या चांगदेव पाटील ह्या तरुणाची कथा आहे. सतत जगण्याची धडपड अन जगणं निरर्थक वाटायचीही गडबड वाटणार्‍या तरुणाची ही कथा आहे. वरवर खूप निष्ठुर, निष्काळजी वाटणार्‍या पण आतून प्रचंड संवेदनशील आणि विचारी असणार्‍या तरुणाची ही कथा आहे. रोज येणार्‍या परिस्थितीला, संकटाला तोंड द्यायची तयारी असली तरी मोठ्या संकटांना सामोरं न जाता पळवाट शोधून त्यातून निसटू पाहणार्‍या तरुणाची ही कथा आहे. जगण्याच्या अशाच विरोधाभासात अडकलेल्या चांगदेव पाटीलची ही गोष्ट आहे.
ALSO READ BHALCHANDR NEMADE’S OTHER NOVELS

जुन्या गावाचे अनुभव गाठीशी घेऊन, तेथून वैतागून चांगदेव नवीन गावात येतो. आयुष्याला पुन्हा नव्याने सुरुवात करतो. आता आपण दुखी किंवा निराश व्हायचं नाही असं जाणून-बुजून ठरवतो. काहीही झालं तरी सकारात्मक राहायचा असा त्याचा निर्धार असतो. त्यात सगळ्या गोष्टी जुळूनही आलेल्या असतात. सर्वात आधी, एक चांगलं शहर मिळालेलं असतं. म्हणजे, आधीच्या गावात प्रचंड लफडी, अस्वच्छपणा, शुष्कपणा येथे नसतो. येथील वातावरण चांगलं असतं, लोक साधी सरळ असतात आणि गाव-शहर म्हणून ते चांगलं असतं. अगदी चांगदेवला पटेल असं. नंतर कॉलेजही चांगलं निघतं. नेहमीप्रमाणे येथेही जातीय राजकारण वगैरे भंपक गोष्टी असतात पण मर्यादित. त्याची झळ चांगदेवला अजिबात बसत नाही. त्यानंतर खोली आणि मित्रही उत्तम भेटतात. अजून काय पाहिजे? असा प्रश्न पडावा अशी स्थिति असते. सर्वकाही व्यवस्थित चालू असतं. मनातील एकटेपणा दूर झालेला असतो. गोतावळ्यात राहिल्याने कसलाही नैराश्य अन चिंता लागलेली नसते.

पण नंतर अपघाताने संपूर्ण शहराची लाइटच जाते अन अंतर्मनातील अंधाराचा खेळ सुरू होतो. त्याच्या सोबत असलेले संगती सुट्टीनिमित्त त्यांच्या गावाला निघून जातात. त्यांच्यातील तरुण मंडळींची लग्न ठरत असतात. ह्या सगळ्याने चांगदेव अस्वस्थ होत जातो. आयुष्यात पुन्हा एकटेपणा डोकावू लागतो. सर्वचजण एकाच मार्गाने जाणारे असतात असं त्याला वाटू लागतं. मागील गावातून पारूच्या घेऊन आलेल्या आठवणी त्याला सतवू लागतात. एक वेळ अशी येते की एकटेपणात पारू आपल्या सोबत राहते अशी फसवी समजून चांगदेवची होऊ लागते. मनातील आभासाचे खेळ. तो पुन्हा अस्वस्थ होऊ लागतो. ज्या गोष्टींची भीती वाटत असते त्याच पुन्हा सुरू झालेल्या असतात. धक्के!!!
BUY NEMADE’s BOOKs WITH DISCOUNT

चांगदेव लग्नाच्या बाजारातही उतरतो. पण अयशस्वी होतो. तेथेही पुर्णपणे मानवी व्यवहार आडवे येतात. त्याने लग्नाचा कधी विचारच केलेला नसतो पण इतरांचे बघून अन सतत येणारी पारूची आठवण यामुळे तो अस्वस्थ होऊन लग्नाचा विचार अक्षरशः उतावीळपणे करू लागतो. तेथून आलेली निराशा फार बोचरी असते. त्यात त्याच्या आई-वडिलांची झालेली स्थिती हीसुद्धा त्याचं मन पोखरायला पुरेशी असते. पण तो त्या परिस्थितीशी झुंजत नाही… नेहमीप्रमाणे पलायन हाच त्याचा ठरलेला मार्ग असतो… सारं काही आलबेल चालू असताना अचानक घडलेल्या अनेक घटनांनी तो अस्थिर होतो… हे सगळं विसरण्यासाठी, लांब पळण्यासाठी तो पुन्हा नव्याने गाव बदलायचं ठरवतो… दुसरी रेघ लहान आहे हे दाखवण्यासाठी त्याच्या बाजूला त्यापेक्षा मोठी रेघ ओढायची… हाच तो साधा प्रकार… येणार्‍या परिस्थितीला झुंजण्यापेक्षा दुसरी अशी परिस्थिती तयार करायची की ह्या परिस्थितीला अर्थ उरणार नाही…

नेमाडेंची शैली, उदाहरणं, प्रसंग, किस्से, घटना ह्या अतिशय नैसर्गिक पण अप्रतिम आहेत. संपूर्ण पुस्तकात तो कोळ्याचा जो किस्सा रंगवला आहे तो लाजवाब आहे. त्या कोळ्याची अन स्वतःची आयुष्य तुलना करणं हा चांगदेवचा खेळ मनाला खूप भावतो. तोही एकटाच, ब्रम्हचारी आहे असं त्याचं म्हणणं हेही संवेदनशीलतेचा आविष्कार म्हणावा लागेल. तो कोळीही जसा स्वतः निर्माण केलेल्या जाळ्याला जग मानत असतो, त्याच्या बाहेर जाऊ इच्छित नाही आणि स्वतःच्याच जाळ्यात अडकतो… हे प्रतिकात्मक, तुलनात्मक जे रूप दिलं आहे त्याला तोड नाही. शेवटी ती खोली सोडताना त्याच्या जीवंत राहण्यासाठी चांगदेव खिडकी उघडी ठेवतो तेही खूप भावुक आहे. वरवर निष्ठुर वाटणार्‍या चांगदेवच्या मनातील हळुवार कोपर्‍याचं दर्शन घडतं.

नेमकं काय काय सांगावं हाच खरा प्रश्न आहे. संपूर्ण कादंबरीत खालच्या मजल्यावर राहणारा, नुकतच लग्न झालेला उद्धट माणूस असं म्हणून एक पूर्ण पात्र उभं केलं आहे; कुठेही नावाचा उल्लेख नाही. त्यात कहर म्हणजे शेवटी ते लवकरच बाळाची आईबाप होणारं कुटुंब असा उल्लेख करत ते संपूर्ण घटनाच सांगतात.

एकटेपणा घालवण्यासाठी ते एका डॉक्टर बाईशी ओळख काढतात. एकटेपणा दूर करण्यासाठी दिसणारी धडपड अन कारेपणाचे गुणधर्म हेही दिसून येतात. चांगदेव स्वतःहून काकाच्या घरी जातो अन त्याचे लग्नाबद्धलचे विचार बदलतात. संसारी माणूस प्रत्येक गोष्टीत आनंद मानायला शिकलेला असतो हे त्याला समजतं. मग तोही लग्नाचे खटाटोप करू लागतात. तेथील अवस्था नेमाडेंनी खूपच सुंदररित्या वर्णलेली आहे. तो ओलसरपणाचा प्रसंग अन चांगदेवची झालेली अवस्था ही त्यांच्या स्वयंभू अन अभिजात लेखनाचा कळस आहे. मनसाच्या आयुष्यात एक संक्रमण घडतं तो हा प्रसंग आहे. आयुष्यात कारं राहू, संसारात अडकून काय किंवा तत्सम विचार करणारा संसार वगैरे बाबतीत गांभीर्याने विचार करू लागतो. खासकरून आजच्या पिढीतील तरुण वर्गासाठी तो खूपच महत्वाचा आहे.

लग्नासाठी मुलगी बघायला गेल्यावार चांगदेवची अवस्था हीसुद्धा खूप जातिवंत उदाहरण आहे आणि त्यातूनही चांगदेवच्या बाबतीत होणारे बादल लेखक उठावदारपणे दाखवून देतो.

आपण कधीच पैशाच्या किंवा बाबतीत गंभीर विचार केला नाही हा प्रश्नही त्याला एक क्षण पडतो. गावचे पाटील-वतनदार असलेले त्याचे पूर्वज पैशाला मोहताज झालेले असतात. आपली तर दमडीचीही मदत नाही याचीही त्याला खंत वाटते. आयुष्यात काय मिळवलं किंवा काय गोळाबेरीज केली ह्याचं उत्तर त्याच्याकडे नसतं. केवळ निरर्थकपणे ध्येयशून्यतेने जगत असलेले बेफिकरी आयुष्य एवढाच काय तो प्रकार असतो. एव्हाना सहज पैसे उडवणारा किंवा पैशांची पर्वा न करणारा चांगदेव निष्ठुर अन व्यवहारिकपणे जुने स्नेही पवार यांच्याकडे राहिलेले पैसे मागतो… चांगदेवमध्ये दिसणारे बदल किंवा काय असेल ते, लेखक त्याला जज करत बसत नाही. तो जसा वाहत जाईल, मुक्त संचार करत जाईल, एखाद खर्‍या व्यक्तीप्रमाणे तसा त्याला वावर आहे. अशा चांगदेवमुळेच कादंबरी रंजक होत जाते. शेवटी सर्व चांगलं घडत असताना पाल चुकचुकते अन ते गाव, ते कॉलेज, ती मंडळी सोडून जायचा निर्णय चांगदेव घेतो. शहरात असलेल्या अंधारापेक्षा मनात उमटलेला अंधार त्याला जास्त पोखरत असतो. त्यापासून पळण्यासाठी तो हा निर्णय घेतो.

तुम्हे डर है की मै उससे हार जाउंगा?

नही… मुझे डर है की आप जान-बुझकर उससे हारणा चाहते है…

The Dark Knight Rises चित्रपटातील Batman/Bruce Wayne आणि Alfred यांच्यातील हा संवाद येथे चांगदेवला तंतोतंत लागू होतो असं मला वाटतं.

जरीला म्हणजे चांगदेव चतुष्टय मधील मधील तिसरा भाग. पण इतर तीन भागांच्या मानाने हा भाग थोडा वेगळा मानला पाहिजे. विशेष करून येथे नेमाडेंनी संय्यत लेखन केलं आहे. इतर तीन भागात जरा किस्से अन रंजकतेचा भाग जास्त आहे. पण येथे चांगदेवच्या मनावर होणारे संक्रमण, स्थित्यंतर हे खासकरून समोर येतात. इतर तीनही पुस्तकांत चांगदेवला काहीतरी कष्ट आणि अडचणी असतात म्हणून तो ते गाव सोडतो पण येथे तो सर्व व्यवस्थित असतांनाही सर्व सोडतो. शिवाय येथे फार राजकीय-जातीय उदाहरणं आणि गोंधळ नाही. काही तज्ञ मंडळी म्हणतात नेमाडेंच्या पुस्तकात वसाहतवाद, ब्राम्हणवाद वगैरे भानगडी आहेत. असेलही… पण ते पात्र तसं वाहत जातं, त्यावर नेमाडेंच्या वैयक्तिक विचारांचं ओझं नाही किंवा त्यांचे अन चांगदेवचे विचार वेगळेच असावेत असं मला वाटतं. जरीलामध्ये तरी तसे अंदाज चुकीचे ठरतात.

तरुण पिढी स्वतःचं एक विश्व घेऊन असते. ते बर्‍याचदा आभासी असतं. त्या पिढीला व्यक्त होण्याचे मार्ग कमी आहेत (आता तसं नाही). ती पिढी स्वतःच्या अटींवर जगू इच्छिते. जगात किंवा आधी असलेल्या गोष्टी रूढ चाली ह्या त्यांना नको असतात पण त्याच्यातही किंबहुना त्यातच एक जगण्याचा मार्ग असतो. नित्य जीवनात येणारे प्रसंग कलाकृतीत विशिष्ट अंगाने मांडून जीवनाचं मूल्य सांगितलं असावं. जीवनातील प्रत्येक गोष्टी आणि घटनांना संदर्भ असतात पण ते आपल्या पातळीवरच जुळतील असं काही नाही. त्याची एक किम्मत अन मार्ग असतो. पण धडपड ही चालू असते… निर्जीव नाहीत हे सिध्ध करण्यासाठी… कधी एकट्याने तर कधी सोबतीने…

वाचा
चांगदेव चतुष्टय: ४ – झूल – भालचंद्र नेमाडे

इथे पुस्तके घ्या:

वाचा —

झूल – भालचंद्र नेमाडे

#हूल  #भालचंद्रनेमाडे  }{  #चांगदेव चतुष्टय – भाग 2  }{  मराठी साहित्य

जग हे खरच भूलभुलय्या आहे. भूलभुलय्याच्या प्रदेशात अडकलेल्या माणसाला अनेक मार्गांची यात्रा करावी लागते. त्यातून सुटण्यासाठी प्रत्येक मार्ग जोखावा लागतो. वाटेत कधी वाटसरु मिळतात, तर कधी साथीदार. कधी निवार्‍याला, कधी आडोशाला थांबल्यावर त्यालाच घर समजून राहायचा लोभही होतो. पण मार्ग सोडता येत नाही. मार्गक्रमण करत राहावं लागतं. मागे राहतात त्या फक्त पाऊलखुणा अन आठवणींचा ओलावा. पुन्हा जगण्याच्या प्रवाहात झोकून द्यावं लागतं… मरणाच्या अंतिम ध्येयाकडे वाटचाल करण्यासाठी…

#चांगदेव पाटील. कोसला मधील #पांडुरंग सांगवीकरनंतर नेमाडेंच्या कादंबरीतील  नायक. अनेक मान्यवर मानतात की पांडुरंग अन चांगदेव हे दोन भिन्न व्यक्तिमत्व आहेत. काहीतरी साम्य असलं तरी भिन्न स्वभावाचे दोन स्वतंत्र पात्र. पण माणसाच्या आयुष्यात स्थित्यंतरं येत असतात. आयुष्यात भेटत जाणारी माणसं अन घडणारे प्रसंग हे माणसाच्या व्यक्तिमत्वाला पैलू पाडत असतात. गोंधळलेला अन निराशाग्रस्त असलेला पांडुरंग अनेक भावनात्मक संक्रमणातून अन भावनिक गुंतागुंतीमधून पार पडल्यावर एका अशा पातळीवर पोचतो जेथे त्याला स्वतःला व्यक्त होण्याची एक कला गवसते. ती निराशेतून जन्मलेली असते पण त्याला एक अहंगंडाची किनार असते. पांडुरंग एका कोषातुन दुसर्‍या प्रकारच्या कोषात जाऊन बसतो. भीतीच्या, न्युंनगंडच्या अन निराशेच्या भावनेला तो मुक्तता, भिडस्तपणा अन रांगडेपणात बदलतो आणि जन्म घेतो चांगदेव पाटील!

एका मोठ्या अन एकत्र कुटुंबात जन्मलेला चांगदेव शिकायला मुंबईसारख्या शहरात येतो. लहानपणापासून हुशार असलेला चांगदेव मुंबईत आल्यावर जीवनाशी संघर्ष करू लागतो. आपला बाप बनवाबनवी करून आपल्याला शिकवू पाहत आहे ही सल त्याच्या मनात असते. त्यात एका गूढ आजाराने तो ग्रासल्या जातो. जीवनापेक्षा मरण अधिक प्रिय वाटू लागतो. परिस्थितीशी सामना करण्याऐवजी तो त्यापासून पळत असतो. पण नंतर प्रकाशाचे किरण दिसू लागतात. त्याचा आजार बरा होतो. आता आपण ‘मरून जाऊ’ ते आता आपल्याला ‘जगायला हवं’ असा त्याच्यात बदल होतो. पण मुंबईमधील शुष्क जीवन, तेथे सहन करावा लागलेला त्रास, रोजची जगण्याची धडपड यापासून तो दूर जाऊ बघत असतो. त्याला दूर कुठेतरी गावात जाऊन आरामात आयुष्य जगावं वाटत असतं. आयुष्याबद्धलची एक रोमॅंटिक संकल्पना मनात घेऊन तो वाटचाल करत असतो. जुने सगळे पाश तोडून टाकावे अन नवीन स्वप्नांच्या प्रदेशात जाऊन सहवास करावा असं त्याला वाटत असतं. ते जुनं कळकटलेलं अन दुखाची किनार असलेलं बिढार मागे टाकून तो पुढची वाटचाल करू लागतो. सुंदर अन रम्य कल्पनेच्या विश्वाची चाहूल लागलेली असते. मृत्युने हूल दिलेली असते.. जुनं ओझं विसरून जुनं बिढार तेथेच टाकून तो नवीन अन स्वतःच रंगवलेल्या जगात जात असतो!

चांगदेव एका लहानशा शहरात जाऊन पोचतो. काहीही करून जुन्या आठवणीच्या प्रदेशातून त्याला बाहेर पडायचं असतं, त्यासाठी तो वाट्टेल ते सहन करायची त्याची तयारी असते. स्वतःची ध्येय, आशा-आकांक्षा घेऊन तो येथे आलेला असतो. लाथ मारू तेथे पाणी असा विश्वास त्याच्या मनात असतो. पण लवकरच त्याचा स्वप्नभंग होऊ लागतो. शिक्षणाचं झालेलं बाजरीकरण, जनावरासारखे वर्गात कोंबलेले विद्यार्थी, त्यांना शिकवण्याचा दिखावा करणारे मास्तर, कॉलेजमधील जातीय वातावरण आणि शहरातील कोरडेपणा त्याला असह्य होत असतो. मुंबईतून ज्या सुंदर स्वप्नांचं चित्र रंगवून तो इथे आलेला असतो त्याचा पूर्ण बोजा वाजतो. रोमॅंटिक कल्पनाविश्वाची हूल!!! त्याचे जे आदर्श, तत्व वगैरे असतात ते सगळे खुंटीवर टांगून ठेवायच्या कामाचे असतात असं त्याला वाटू लागतं. आयुष्य हे संघर्ष अन तडजोडी करूनच जगलं जातं हे त्याला दिसू लागतं. रोज उगवून मावळणार्‍या सूर्याप्रमाणे येथेही कटिबद्ध पण अंधारं आयुष्य असतं.

BUY BOOK WITH DISCOUNT

चांगदेव नीरस आयुष्य जगत असतो. येणारा दिवस पुढे ढकलत असतो. त्या गावात फार पाऊस पडत नसल्याने तेथील राहणीमानात शुष्कपणा त्याला जाणवतो. कार्‍या मुलांना शहरात राहायला जागा मिळत नसते. गावभर लफड्यांचा उत आला आहे असं वातावरण त्याला दिसू लागतं. मग कमरेखालचे विनोद आलेच! इडली-दोसा आणि लिंबू सरबतही मिळत नाही म्हणून त्याचा चिडचिडेपणा वाढत जातो. वर्गात त्याला टारगट पोरं शिकवूही देत नसतात. त्यात कॉलेजमधील राजकरणात त्याला त्रास होऊ लागतो. अशा अनेक कारणांमुळे ज्या सुखाच्या अन समाधानी आयुष्याच्या कल्पना घेऊन तो येथे आलेला असतो त्या खोट्या ठरतात. मुंबईतील जीवनापेक्षा येथील जीवन अधिक नीरस अन भकास आहे हे त्याला पटतं. नेहमीप्रमाणे त्याला येथेही अवलिया साथीदार मिळतात. सतत ‘… असं म्हंटलं तर फार वावगं होणार नाही’ असं म्हणणारा गायकवाडसारखा साथीदार त्याला भेटतो. ते दोघे एकाच लॉजवर राहत असतात. त्या गायकवाडकडे पैसा आहे पण याला लग्नाला किंवा शरीरसुखासाठी पोरगी भेटत नाही. तो सतत त्याच विचारात अन प्रयत्नात गढलेला असतो. शेवटपर्यंत त्याला ते काही भेटत नाही. चांगदेवचे मित्र प्राध्यापक पवार यांच्या कुटुंबाशी त्याचा घरोबा वाढतो. त्यांच्याही आयुष्यात कमी-अधिक प्रमाणात अशाच अडचणी असतात. मग  बोलण्यात सतत ‘काम’विषय येतात. त्यात शिकवण्या घेणारे झोपे हे तर ह्या सगळ्या प्रकरणात मास्टरी केलेले असतात. ह्या सगळ्यांच्या संवादातून गोष्ट पुढे सरकत जाते. कार्‍या असलेल्या माणसाच्या मनातील भाव नेमाडेंनी येथे अगदी व्यवस्थित फुलवले आहेत. गावात फिरताना त्याला गरीबीचं दर्शन होतं. काय परिस्थितीतून मुलं शिक्षणासाठी येतात याचं भान येतं. गरीबीपाई होणारं धर्मांतर याचीही त्याला चीड येते. तो वरचेवर अस्वस्थ होत जातो. मन दुभंगल्यासारखं होतं. तो आतून गलबलायला लागतो. झालेला भ्रमनिरास अन समोर येणारं चित्र यातून त्याची निरसता पुन्हा डोकं वर काढू लागते. तो पुन्हा निराशेत ढकलल्या जातो.

पण अशा अधांरलेल्या आयुष्यात पारू सावनूर नावाची ख्रिश्चन तरुणी येते. त्याचं मन पुन्हा उभारी घेऊ लागतं. अनेकांकडून जिच्याबद्धल बरं-वाईट ऐकलेलं असतं तिच्यात तो गुंतत जातो. तिच्या अबोल डोळ्यात अन मुक चेहर्‍यात त्याला स्वतःचं अस्तित्व जाणवू लागतं. ज्या भौतिक जगापासून तो दूर पळत असतो, तो पुन्हा तिच्यासाठी त्यात गुंतत जातो. पगारातील वर राहिलेल्या पैशांचं काय करावं असा प्रश्न पडणारा चांगदेव काही पैशांसाठी नोकरीवर लाथ मारायला तयार असतो. तिच्यात तो इतका गुंतलेला असतो की त्याला कसलच भान राहत नाही. आपण काय करत आहोत? असा गोंधळून टाकणारा प्रश्न तो स्वतःला विचारतो. पण नंतर त्या दोघांच्या नात्यात दुरावा येतो. हा प्रसंग ज्याप्रकारे घडतो त्यात थोडा नाटकीयपणा वाटतो. मग पुन्हा निराशेच्या गर्तेत तो ओढल्या जातो. खोलीत पडून राहून तो अजूनच अस्वस्थ अन विचलित होत जातो. त्याला काहीही करून गाव सोडायचं असतं. मग पुन्हा पायपीट. गावोगावी नोकरीसाठी भटकणे! त्यात संस्थेचं झालेलं बाजरीकरण त्याचा पुरता भ्रमनिरास करणारं असतं. तो मास्तरी पेशाच्या ज्या स्वर्गकल्पनात असतो त्या धुळीला मिळाल्या जातात. पण ते शहर सोडायचं अन बरं शहर पकडून अगदी झोकून द्यायचं तो ठरवतो. मागे सोडून आलेलं नकोसं बिढार ते मखमली स्वप्नांना हूल असा हा प्रवास पूर्ण होतो!!!

संपूर्ण कादंबरीत चांगदेव हे पात्र अतिशय स्वतंत्ररित्या समोर येतं. नेमाडेंनी त्या पात्राला मुक्त करून त्याला त्याच्या विचाराने वाढायची मोकळीक दिलेली जाणवते. चांगदेव हा हट्टी, अहंकारी तरीही संवेदनशील तरुण आहे. त्याला स्वतःचे तोडकेमोडके का असेनात विचार अन तत्व आहेत. तो केवळ त्याला त्याची ध्येय असली तरी तो आयुष्याच्या बाबतीत गोंधळलेला आहे. तो भिडस्त आहे. संतापी आहे. त्याला परिणामांची पर्वा नाही. नेमाडेंनी ह्या पात्राला एका वास्तववादी तरुनाप्रमाणे प्रस्तुत केलं आहे. कधी दिवसभर अंथरुणावर लोळत असलेला चांगदेव तर कधी उत्साही, संचारी, गावोगाव फिरणारा चांगदेव भेटतो. अत्यंत लहरी. एरवी तुसडेपणा जाणवणारा स्वभाव कधी बदलेल याचीही काही ग्वाही नाही. त्याच्यावर कसलच नियंत्रण नाही. खोली मिळवून दिली नाही म्हणून पवारसारख्या मित्रावर चिडणारा चांगदेव किंवा वर्गात मुलांना बदडणारा चांगदेव किंवा पारू सावनूरशी अलगद वागणारा चांगदेव… कुठेच हिशोबी वागणं नाही! वार्‍यासारखं! नेमाडेंनी चांगदेवला हवं तसं वागायचा, संचार करायचं स्वतंत्र दिल्यानेच असं अजरामर पात्र जन्म घेतलं! तो कुठल्याही पठडीतील नाही… सामान्य तरूनाप्रमाणे तो वागतो येथेच त्या पात्राचा विजय आहे.

ह्या सगळ्यात कौतुक करावं लागेल नेमाडेंच्या शैलीचं. नेमाडेंनी एक-एक पात्रात अक्षरशः जीव ओतला आहे. गायकवाड, पवार, झोपे, शबीर, पारू, प्रिन्सिपल किंवा सरबतवाला मारवाडी… प्रत्येकाचं एक वागणं आहे… स्वतंत्र रूपरेषा… स्वतंत्र अस्तित्व… संपूर्ण कादंबरीत पुरुषांचं कारेपण अन त्यांचं लैंगिक भूक यावर बरच भाष्य आहे. तारुण्यात अतिशय महत्वाची असणारी लैंगिक समाधानाचा मुद्दा नेमाडेंनी बरोब्बर हेरला आहे. येथे कुठेही अडून-अडून भाष्य नाही. प्रत्येक मुद्द्यावर थेट भाष्य आहे. पुरुषाचा स्त्रीकडे बघायचा दृष्टीकोण कसा असावा यावर कसलं तात्विक भाष्य नाही, तर पुरुष बाईबद्धल काय विचार करतात हे वास्तववादी चित्रण आहे. पारू सावनूरची बदनामी असेल किंवा पवारांचं वाड्यातील भाडेकरू बायांशी असलेले संबंध असोत… नेमाडे कोठेच तात्विकतेचे डोस पाजत नाहीत. जे समाजात आहे त्याच्याशी त्यांना कर्तव्य आहे. गायकवाड किंवा झोपेसारखी मंडळी तर स्त्रीसुखासाठी आसुसलेली असतातच. त्यात झोपेसारखी बेरकी लोक स्वतःचं हित कसही साधून घेतात तर गायकवाडसारखी घाबरट शेवटपर्यंत उपाशीच राहतात. पण स्त्रियांकडे कसाही दृष्टीकोण असला तरी शायरी अन दर्दभरे गाणे वाजल्यावर गायकवाडसारखी लोकही प्रेमावाचून अस्वस्थ वाटतात अन बर्फासारखी वितळून जातात. प्रत्येकाच्या मनात एक कोपरा असतो जेथे संवेदनशीलता लपलेली असते. तारुण्य, प्रेम, शरीरसुख यावर अस्सल वर्णन कादंबरीत येतं. पण ते उपदेश किंवा भाषणवजा नसून संवादातून पुढे येतं. मानवी भावनेतून त्याचं मोल उलगडत जातं.

 ALSO READ BHALCHANDR NEMADE’S OTHER NOVELS HERE

नेमाडेंनी येथे जातीयवादावरही भाष्य केलं आहे. केवळ जातीय नव्हे तर धार्मिकही! गरीबी किंवा इतर कारणांसाठी ख्रिश्चन धर्म स्वीकारलेले अजूनही परंपरेने हिंदुच आहेत. पण हिंदूंनीच त्यांना परकं केलं आहे असं पारू सावनूरच्या उदाहरणातून समोर येतं. त्यांचं कुटुंब किंवा पूर्वज धर्मांतरीत असतात. पण त्यांच्यातील स्त्रियांना अजूनही हिंदूमध्ये येण्याची आस असते, त्यासाठी ते हिंदू नवरा शोधत असतात. इकडे चांगदेव तिला असा भेटतो जो तिला तिच्या धर्मासहित स्वीकारायला तयार असतो. दोन मन अन दोन धर्म यातील गोंधळलेपण समोर येतं. येथे नेमाडे यांचा देशीवाद विनाकारण लुडबूड करत नाही हे विशेष. हा प्रसंग चांगदेवच्याच नजरेतून घडत जातो. त्यात मग उदारमतवादी असलेले ख्रिश्चन प्रिन्सिपल हेही आले. कॉलेजमध्ये असलेलं राजकारण हेही त्याचच प्रतीक. येथे सर्वात महत्वाचा एक प्रसंग आठवतो. म्हणजे आज मराठा आरक्षण वगैरे मागण्या चालू आहेत त्याच्याशी निगडीत.

गायकवाड, जो लॉजवर चांगदेवसोबत एकत्र राहायचा, त्याचं पवार, चांगदेवचे प्राध्यापक मित्र, यांच्या लांबच्या बहिणीशी लग्न जुळवण्याचं चालू असतं. गायकवाड हे रुबाबदार, पैसेवाले अन त्यांचे काका तर मंत्री… असं कुटुंब. आणि पवार हे मूळ वतनदार. त्यांची लांबची बहिणही एका बड्या घराण्यातील. दोघेही एकमेकांना पसंत करतात, पण त्या मुलीच्या राजघराण्यातील व्यक्ति ह्या गायकवाडच्या इतिहास खणून काढतात. त्यांच्यात कोणीतरी कुणबी अन इतर बाह्य लग्न केलेलं आढळून आल्यावर ही जुळत आलेली सोयरीक मोडते. हा प्रसंग नेमाडेंनी अतिशय गमतीशीर पण प्रामाणिकपणे रंगवला आहे. येथे मराठा-कुणबी-वतनदार वगैरे पदर उघडे होतात. असो.

कादंबरीत कुठे-कुठे अतिरेक होताना जाणवतो. काही प्रसंग असे रंगवले आहेत जे सामान्य जीवनात दुर्मिळतेने घडतात. मध्येच थोडी अश्लीलताही डोकावते. विनाकारण येणारे पाचकळ संवाद अन वात्रटपणाही आहे. अर्थात, तो वाचकाला सुखावून जातो. वाचताना अनुराग_कश्यप चे सिनेमे आठवतात. कुटुंबासोबत बसून न पाहता येण्यासारखे चित्रपट. पण त्यातही एक मिश्किल अन मर्मपणा असतो.
BUY OTHER BOOKS BY BHALCHANDR NEMADE ON FLIPKART WITH DISCOUNT

काही प्रसंग अन क्षण तर अतिशय अभिरुचिसंपन्नतेचा आविष्कार करणारे अन जाणिवांशी भिडणारे आहेत. मनात दाटून येणारी अस्वस्थता अन चलबिचल काही प्रसंगांतून नेमाडेंनी अतिशय खुबीने सादर केली आहे. नेमाडेंचं लेखन म्हणजे केवळ शब्द अन प्रसंग नसून त्यात रोजच्या जगण्याशी निगडीत भावनांचे कल्लोळ दिसतात. त्यांच्या संवेदनशीलातेची खोली प्रचंड आहे. जीवनाने जीवनाला हात धरून मार्ग दाखवावा असा प्रवास वाटतो. ह्या कादंबरीत सुरुवातीपासून सुखाच्या जवळ जाऊन सुखाने हुल द्यावी अशा घटना आहेत. मग ते तात्विक अन आशावादी जीवनाबद्धल असोत, पारू सावनूर असो, गायकवाड, पवार यांचे किस्से असोत.. ते हुरहूर लाऊन जातात… अर्धवट वाटेतच प्रवाशाने प्रवास सोडवा असं काहीतरी वाटतं… पण कादंबरीच्या शेवटाला हुलीमणी काहीतरी सांगतो ते चांगदेवला पटतं… आयुष्य चालतच असतं… तुमची इच्छा असो व नसो…

एकाकी जीवनाचं फॅड असणार्‍या नंतर एकाकी पडत जाणार्‍या जगाशी संघर्ष करत जग समजू पाहणार्‍या तरीही जीवनाला तुरुंग समजणार्‍या संवेदनशील पण फटकळ तरुण मनाचा धांडोळा ह्या कादंबरीत अन एकंदरीतच #चांगदेव चतुष्टय अन नेमाडेंच्या लेखनात आढळतो. कादंबरी आपल्याला हसवते पण तरीही कुठेतरी मनाला हुरहूर लावून जाते. शोकांतिका म्हणजे केवळ रडण्यात अन रडवण्यात नसून ती मनाला भिडणारी असावी; तशीच नेमाडेंच्या नायकाची ती आहे. नित्य जीवनात सामान्यपणे घडणार्‍या प्रसंगातून उकल होणार्‍या भावना हे नेमाडेंच्या शैलीचं वैशिष्ट म्हंटलं पाहिजे. एक वैशिष्टपूर्ण कलाकृती असं म्हंटलं पाहिजे.

आयुष्य जगण्याची रीत असते. पण ती समजावी लागते. कोणाला ती समजता समजता काळ लोटून जातो. केवळ दिवस ढकलत जाणे म्हणजेही आयुष्य असतं? का काहीतरी वेगळ्या कल्पनाविश्वाने भारलेलं स्वतंत्र विश्व असतं? चांगदेव अजून त्यात अडकला आहे. तो भूलभुलय्याचे मार्ग तुडवत पुढे जात आहे. त्याला वाटसरु भेटले, त्यांना मागे सोडून तो मार्गक्रमण करत आहे. त्याचा प्रवास सुरूच आहे…!

प्रत्येकाने एकदातरी वाचावीच!

ALSO READ BHALCHANDR NEMADE’S OTHER NOVELS HERE->

 

वाचा —

जरीला – भालचंद्र नेमाडे

#Bidhar by @Bhalchandra_Nemade   #भालचंद्रनेमाडे    @चांगदेव चतुष्टय: भाग १

B.E. चं तेवढं लवकर आटपून नौकरीला लागावं. घरी निव्वळ बापाच्या खानावळीत राहिल्यासारखं वाटतं.
#बिढार #भालचंद्र_नेमाडे

भालचंद्र नेमाडे म्हणजे अवलिया माणूस. त्यांच्या कादंबर्‍या म्हणजे वास्तववादाचं दर्शन असतं. म्हणजे, हिन्दी चित्रपटात आजकाल #अनुराग_कश्यप चे चित्रपट जसे असतात तशाच प्रकारचा अनुभव नेमाडेंची कादंबरी वाचताना होतो. प्रसंग अन घटना गंभीर असले तरी त्यात एक व्यंग आणि विनोदी छटा असतात. वर लिहिलेलं वाक्य हे केवळ सामान्य वाक्य नसून ती अनेक बेरोजगार तरुणांची भावना आहे. कमी शब्दांत अतिशय उत्तम प्रकारे बोलणं मांडायची हातोटी. म्हणजे नौकरी लागत नाही म्हणून दोन वेळेच्या अन्नासाठी आई-वडलांच्यावर अवलंबून राहावं लागतं असे त्यातील भाव एखादा तरुण आपल्या मित्राकडे कसं बोलेल, हे क्षणात सांगून मोकळा होतो. बेरोजगार तरुण निराश, चिंताग्रस्त तर असतो पण त्याच्या बोलण्या-वागण्यात, मित्रांत उठ-बस करताना तिरकसपणा अन मर्म विनोद काही सुटत नाही. यात मनात कितीही हतबलता असली तरी ती अश्रु गाळत उगाच सहानुभूती मिळवायचा प्रकार तरुणांना नसतो. जी सल असते ती एखाद्याला नावं ठेऊन बाहेर काढण्याची कला आत्मसात झालेली असते.

BUY “BIDHAR” BHALCHANDRA NEMADE BOOK WITH DISCOUNT

बिढार. नेमाडेंची अजून एक कादंबरी. चांगदेव_चतुष्टय मधील पहिला भाग. चांगदेव पाटील ह्या तारुण्याच्या पहिल्या पायरीवर पाऊल ठेवताच एका आजारपणामुळे निराशेच्या गर्तेत झोकला गेलेला तरुण. लहानपणापासून अभ्यासात हुशार असलेला. एकत्र कुटुंब पद्धतीत अन लहानशा गावात ‘पाटील’ म्हणून वाढलेला मुलगा, पुढचं शिक्षण घेण्यासाठी मुंबईत येतो अन सुरू होते आयुष्याची प्रवासयात्रा. कुठलाही प्रवास सरळ अन सहज नसतो. त्यात कधींना कधी खडतर वाटा. घाट वळणे येतातच. पण ह्या प्रवासाची सुरूवातच शेवटाकडे नेणारी असेल तर त्या भल्या-मोठ्या अन अधांतरी प्रवासाची काहीच गोडी राहत नाही. उलट येतो तो वीट, तिरस्कार, संताप, चिडचिड, भय, न्युंनगंड अन नैराश्य!!! कथेतील नायक चांगदेव पाटील याला समजतं की त्याला काहीतरी अगम्य आजार आहे जो त्याला शेवटाकडे नेणार आहे तेंव्हा त्याचं भान हरपत जातं अन तो मरणाची वाट बघू लागतो. मृत्यू ह्या सगळ्या जाचातून सोडवू पाहणारा मदतनीस आहे असं त्याला वाटू लागतं. जगण्याकडे बघण्याचा त्याचा संपूर्ण दृष्टीकोण नकारात्मक होतो. आनंदाने जगण्याची ओढ अन रस निघून जातो. निष्काळजीपणा वाढत जातो. फार काय तर आपण मारून जाऊ, हेच त्याचं स्वतःला सांगणं असतं. त्यामुळे जेथे जाईल तेथे झोकून देऊन काम करायचा त्याचा इरादा असतो. त्यात एकत्र कुटुंबात वारंवार खटके उडत असतात. त्याच्या एका भावाचा अकाली मृत्यू झालेला असतो. आपला बाप आपल्यासाठी, आपल्या शिक्षणासाठी इकडे-तिकडे लबाडी करून पैसे मिळवतो अशी त्याची धारणा असते. एकत्र कुटुंबातील वाद अन कटकटी त्याला खूपच अस्वस्थ करत असतात जेणेकरून त्याचा संताप अन नकारात्मक पवित्रा वाढत जातो. आपल्याला झालेला रोग हा असाध्य आहे जो आपण घरी सांगूही शकत नाही ही बोच मनात असते. पुन्हापुन्हा, मरण हे त्याला ह्या सगळ्यातून सुटका करणारी भेटवस्तू वाटत असते. तो मग नैराष्यातून सगळं सोडून मुंबईला निघून जातो आणि रममान होतो जादुई नगरीत… मित्रांच्या सानिध्यात!!!

BUY OTHER BOOKS OF BHALCHANDR NEMADE ON FLIPKART WITH DISCOUNT

कादंबरीतील चांगदेव पाटील अन त्याची मित्रमंडळी ही बी.ए. वगैरे करणारी असतात. कादंबरीत १९६० च्या आसपासचा कालावधी उल्लेख केलेला आहे. त्या काळीही शिक्षण, नोकरी, बेरोजगारी अन राहायच्या जागेची अवस्था आजपेक्षा वेगळी नव्हती हे प्रामुख्याने अधोरेखित होतं. अशा ह्या अवाढव्य मुंबईत पोरांचा सगळा कल्ला बघायला भेटतो. तारुण्यात माणूस जितका आशावादी असतो तितकाच निराशावादीही असतो. समाजातील घटना वगैरे त्याला अस्वस्थ करत असतात अन त्याला बदलण्याची धमक अंगी आहे असा तरुणाईचा सळसळता उत्साह असतो. आपण काहीतरी नवीन करू, वेगळं करू, बदल घडवू अशी त्याची धारणा अन प्रयत्न असतात. हे सगळे तरुण, त्यांचे बसायचे अड्डे, त्यांच्या चर्चेचे मुद्दे, भांडणं, शिवीगाळ, एकमेकांवर जळणे वगैरे सदासर्वकाळ अमर असणार्‍या घडामोडी कादंबरीत आहेत ज्या कादंबरीला कायम चिरतरुण ठेवतात. आजकालच्या तरुणांचे चर्चेचे मुद्दे बदलले असतील, बसायची ठिकाणे बदलली असतील, जीवनशैली बदललेली असेल तरी मूळ भावना ह्या नेहमीच मूलभूत असतात. एकमेकांना कितीही शिव्या दिल्या, भांडणे झाली तरी असे काही मित्र असतात जे पैशाच्या, जागेच्या आणि अन्य बाबतीत नेहमीच डोळे झाकून मदत करतात. मुंबईत माणूस पैशांशिवाय, जागेशिवाय, अन्नाशिवाय जगू शकतो पण मित्रांशिवाय जगू शकत नाही असं कादंबरीतून नमूद होतं. प्रत्येक तरुणाच्या आयुष्यात वेळ येते जेंव्हा त्याला मित्र सोडून ‘करियर’ निवडावं लागतं. ते होतच असतं. एखादा मित्र खूप श्रीमंत होतो, एखाद प्रसिद्धीच्या झोतात येतो, एखाद नशीबवान निघतो, काही तसेच धडपडे राहतात पण मनात कुठेतरी मैत्रीची ठिणगी तशीच धगधगत असते. जुने दिवस आठवतात; त्यांची लाजही असते अन अभिमानही. पण सगळं मनातच कुठेतरी हरवलेलं. चांगदेवचे मित्र सारंग, शंकर, नारायण, भैय्या, अप्पा, वगैरे अस्सल पात्रे आहेत. सगळ्यांची स्वतंत्र विचारसरणी आहे, आयुष्य आहे, भूमिका अन क्षेत्र आहेत पण तरीही सगळे मित्र आहेत. अशा वेगवेगळ्या पातळ्यांवरची तरुण मंडळी एकत्र येऊन आयुष्य नावाचा गाडा खडतर रस्त्यावरून अतिशय कष्टाने पण तितक्याच तिरकस-खट्याळ-मजेशीर पद्धतीने पुढे ढकलत असतात.

त्या काळी असलेली परिस्थिती अन आजची परिस्थिती फारशी बदललेली वाटत नाही. लेखकांची तर तेंव्हाही अवहेलनाच होती आणि ती तशीच आजही आहे हेच दिसतं. विनाकारण बौद्धिकतेचा आव आणला तरी त्याला पोट भागवायलाही पुरेसे पैसे मिळत नाहीत. वृत्तपत्रात किती विचारांचे चन्दन उगाळले तरी शेवटी महिन्याखर रद्दीत घालतानाच त्याचं वजन ठरतं. लिहिणं वगैरे म्हणजे उपाशी मरायचे धंदे आहेत हे तेंव्हाही खरं होतं आणि आजही खरं आहे. ह्याच परिस्थितीवरून दोन पात्रांत वाद झालेला किस्सा आहे. मराठीत असं का आणि इंग्लिश अन परदेशात असं का नाही याचा वास्तविक वाद चर्चेत येतो. अशा अनेक मूलभूत अन महत्वाच्या बाबींवर कादंबरीतून मनमोकळा भाष्य आहे. एक उदाहरण सांगायचं झालं तर, रस्त्याच्या कडेला एक स्त्री पडलेली असते. तिचा कदाचित सामूहिक बलात्कार झालेला असतो आणि अजून दोन लोक तिला ‘वापरायला’ बघत असतात. ती बिचारी पाय घट्ट दाबून पडलेली असते. तो काळ अन आजचा काळ यात कितीसा फरक आहे? याचं उत्तर मिळतं. समाज वगैरे बदलतोय, विज्ञानयुग, पुरोगामित्व वगैरे अवतरलं आहे, हे म्हणजे थापा आहेत असच वाटतं. कम्युनिस्ट असलेला नारायण मर-मर मरून काम करत असतो पण शेवटी तिथे काहीतरी गफलत होते आणि शेवटी तो सगळं सोडून ‘सुखी आयुष्य’ जगण्याचा मार्ग निवडतो. हे सगळं खरं तर एका पातळीवर खिन्न करणारं असलं तरी तोच व्यावहारिक निर्णय आहे हे नारायण-चांगदेव संवादातून समोर येतं. आजचा माणूस असेल किंवा कोणत्याही काळातला, त्याला तडजोड करून आयुष्याचा रहाटगाडा पुढे चालू ठेवावा लागतो. मिळाले नाही म्हणून द्राक्षं आंबट असे म्हणणारे कोल्हे तर प्रत्येक मानसाच्या मनात दबा धरून असतातच.

भालचंद्र नेमाडे. केवळ अप्रतिम! वास्तववादी चित्रण! म्हणजे, कुठेही काहीही रूपकात्मक, नाटकीय, अतिशयोक्ति वाटत नाही. सहजपणा हाच त्यांच्या लिखाणाचा आत्मा आहे. चार मित्र भेटल्यावर किंवा सामान्य तरुण कुठली भाषा वापरतो, कसा बोलतो, कसा विचार करतो हे तंतोतंत जुळतं. नायकाला उगाचच ‘आदर्शवादी’ दाखवण्याचा प्रयत्न नाही हे विशेष. म्हणजे, सिगरेट पिणे, पैसे नसतील तर उपाशी झोपणे, पाव खाऊन दिवस काढणे, अस्वच्छ जागा, दारू, एखादा बाईचा नाद असलेला मित्र वगैरे गोष्टी ओघाने आल्याच. कादंबरी वाचत असताना राहून-राहून अनुराग कश्यप यांच्या चित्रपतील दृश्य नजरेसमोर येतात. तारुण्यात असलेली बेफिकिरी, रग, अहंकार वगैरे वारंवार उफाळून येताना दिसतो. यातील चौहान प्रकरण तर ग्रेट आहे. असले पात्र प्रत्येक रूमवर असतातच. मित्रांमध्ये बसल्यावर एकमेकांच्या वडलांना बाप, म्हातारा वगैरे म्हणायची प्रथा आजही अव्याहतपणे चालू आहे. म्हणजे एकमेकांच्या वडलांना, तुझे वडील, तुझे बाबा वगैरे म्हणायचा सभ्यपणा नसलेल्या तरुणांची ही गोष्ट आहे.

तरुणांच्या अनेक समस्या असतात आणि रोजच्या जगण्यात असंख्य अडचणी असतात पण त्या दुखाचा उगाच बाऊ न करता, तसे निराशाचे झेंडे फडकवत न राहता शिव्या, विनोद, मस्करी, टोकाचे वाद ह्यातून तो दबाव बाहेर पडायचा. कादंबरीची भाषा म्हणजे अनौपचारिक गप्पा असल्याप्रमाणेच आहे. त्यात प्रकाशक कुलकर्णी प्रकरण हे तर फार रंगलं आहे. तारुण्यात ज्या काही भानगडींचा सामना सामान्य तरुणांना करावा लागतो, त्याची नोंद येथे सापडेल. तरुणांच्या शक्तीचा अन भावनेचा गैरवापर करून घेऊन स्वतःचा स्वार्थ साधणारे हे आज जन्माला आले नाहीत हे कुलकर्णी प्रकरणावरून समजतं. कादंबरी कुठेही कंटाळवाणी होत नाही. उलट पुढचा भाग वाचल्याशिवाय चैन पडत नाही. टप्प्याटप्प्याने येणारे प्रसंग रममाण करणारे आहेत. यात केवळ चांगदेव याच्या आयुष्यावर प्रकाशझोत आहे अशातला भाग नसून, त्याच्या मित्रांच्या आयुष्यावरही लक्ष वेधलं जातं. ही मित्रांची गोष्ट आहे. त्या मित्रांमध्ये आपण कुठेतरी स्वतःला सापडतोच. जगाच्या उंबरठ्यावर असलेले तरुण काळ-वेळेनुसार काय निर्णय घेतात आणि मार्गक्रमण करतात याचं रेखाटन मन स्थिर-अस्थिर कक्षेत घेऊन जातं.

जीवन नावाचा सारीपाट कधीच कोणालाच पुर्णपणे उलगडत नसतो. एक-एक सोंगटी पडत जाते. खेळ कधी रंगतो तर कधी भंगतो. सवंगडी कधी अर्ध्यावर डाव सोडून जातात तर काही सवंगड्याचा डाव आपल्याला सांभाळून घ्यावा लागतो. आयुष्याचा हा गमतीशीर #वनवास वाचताना हसू आणतो आणि भावुकही करून जातो.

तारुण्यातील सळसळतं जीवन जगलेल्या प्रत्येकाने एकदा तरी वाचावं असं पुस्तक!!!

वाचा संपूर्ण चांगदेव चतुष्टय:-

वाचा

चांगदेव चतुष्टय: भाग 2 || हुल-भालचंद्र नेमाडे